پرونده/ شرح – یوسف محمدی: پورتره نگاری یا همان فیلم هایی که به حسب حال یک شخص خاص می پردازند در تاریخ سینمای ایران، سوژه‌ی آشنا و تکراری ای نبوده و فیلم های مستند ساخته شده درباره‌ی زندگی بزرگان فرهنگ و هنر در ایران نسبت به روال معمول پورتره نگاری در غرب؛ بسیار کم تعداد است. با این همه اما در سالهای اخیر این مهم با جدیت بیشتری در میان مستندسازان دنبال می شود. در این صفحه‌ی پرونده ی این شماره ی هنر روز، تعدادی چند از این فیلم ها را معرفی کرده ایم تا با ذهنیتی کلی از چند و چون پورتره نگاری در ایران به مرور دیگر صفحات پرونده برویم…
1- “بانوی گل سرخ” ساخته مجتبی میر طهماسب
“بانوی گل سرخ” ساخته مجتبی میر طهماسب، مستندساز ایرانی است. “بانوی گل سرخ” نامی است برای “شهین‌دخت سرلتی (صنعتی)“؛ در سالهای پیش از انقلاب اسلامی در منطقه لالهزار کرمان- که همگان به کاشت خشخاش مشغول بودهاند- به کاشت گل سرخ و گلاب‌گیری و فروش آن می‌پردازد و در نهایت چنان در رونق این کار می‌کوشد که موفق میشود کاشت خشخاش را متوقف نموده و گل سرخ را جایگزین آن نماید، او کار را به جایی رساند که “گلاب زهرا” سرنوشت کشاورزی یک منطقه را دگرگون کرد. ماجرای فیلم از زبان همایون صنعتی زاده، همسرِ شهین دخت و سه سال پس از درگذشت او روایت می شود . مردی که خود بنیانگذار “مؤسسه انتشارات فرانکلین در ایران”، “چاپخانه اُفست”، “کاغذسازی پارس” و در کل یکی از چهرههای نادر فرهنگ، صنعت و مدیریت ایران است. این فیلم ستایشی است از شور زندگی و ساختن در یک شرایط سخت.
2- “خلوت خروس” ساخته‌ی مسعود بهنود
خلوت خروس کوششی است برای شناخت مردی که سی سال است در یک قصر اشرافی در جنوب جزیره انگلستان آرمیده است و چیزی نمانده نود و پنجمین سال زندگی را جشن بگیرد.
3- “روز بخیر آقای غفاری” ساخته ی پرویز جاهد
“روز بخیر آقای غفاری”، برشی از زندگی فرخ غفاری، سینماگر، منتقد، بنیانگذار فیلمخانه ملی ایران و از پیشگامان سینمای مدرن در ایران است که بیشتر عمر خود را در فرانسه زندگی کرده و در روز ۱۷ دسامبر سال ۲۰۰۶ (۲۶ آذر ماه سال ۱۳۸۵) بر اثر حمله قلبی در سن ۸۵ سالگی در پاریس در گذشت.
4- “ سخن از هایده “ ساخته پژمان اکبرزاده
“سخن از هایده” فیلمی مستند ساخته پژمان اکبرزاده درباره فعالیت‌های هنری و آثار هایده، خواننده ایرانی است.
فعالیت‌های هایده در این فیلم در متن رویدادهای سیاسی - اجتماعی معاصر ایران مانند فضای دوران پهلوی، انقلاب ۱۳۵۷، جنگ ایران و عراق، مهاجرت و فضای جامعه مهاجر ایرانی در لوس آنجلس بررسی شده و گرایش‌های سیاسی و مذهبی او نیز مورد اشاره قرار گرفته‌است.
5- “نجواگر همنوایی شبانه” ساخته‌ی محمد عبدی
“نجواگر همنوایی شبانه” عنوان فیلم مستندی است از محمد عبدی، داستان نویس و منتقد، درباره رضا قاسمی، نویسنده برجسته ساکن پاریس.
عبدی در این فیلم سعی کرده است از کلیشه های معمول مستندسازی درباره شخصیت ها شامل مصاحبه با اشخاص و نمایش آنها در لوکیشن های مختلف و دادن اطلاعات در نریشن درباره زندگی آنها خودداری کند در عوض تا جای ممکن صمیمی ترین حرف های نویسنده را که معمولاً جلوی دوربین گفته نمی شود، ثبت کند. در حقیقت سعی فیلسماز به عنوان یک دوست/ محقق این است که نویسنده حضور دوربین را فراموش کند و حرف های عادی و روزمره خود را که با یک دوست در میان می گذارد، بر زبان بیاورد. حاصل کار اثر متفاوتی است که ارتباطی با مستندسازی معمول ندارد، اما حرف های یکی از ستایش شده ترین نویسندگان زنده ایرانی را بدون هیچ حائلی با تماشاگر قسمت می کند؛ نوعی رضا قاسمی به روایت رضا قاسمی.
6- “ از خانه شماره ۳۷ “ ساخته سام کلانتری و محسن شهرنازدار
“از خانه شماره ۳۷” عنوان فیلم مستندی است ساخته مشترک سام کلانتری و محسن شهرنازدار درباره صادق هدایت، چهره شاخص ادبیات ایران که به طرز سوال برانگیزی تصویر یا تحقیق تصویری بسیار اندکی درباره‌اش می‌توان یافت.
این فیلم مجموعه‌ای است از مصاحبه با افراد مختلف به همراه پاره‌هایی از نامه‌های شخصی او که تصویری از تولد تا مرگ این نویسنده را ترسیم می‌کند.
7- “ محاکات غزاله علیزاده “ ساخته ی پگاه آهنگرانی
پگاه آهنگرانی در این فیلم آگاهی های تازه ای از زندگی و در نتیجه آثار این نویسنده ارائه کرده که خواننده معمولی آثارش، از آن بی اطلاع است. فیلم تلفیقی است از دو فضای قدیم و جدید. در فضای قدیم تصویرهای خود غزاله علیزاده به صورت سیاه و سفید حضور دارد و فضای جدید به گفت وگوهای پگاه آهنگرانی با نویسندگان و کارگردانان درباره این نویسنده اختصاص دارد.
“غزاله علیزاده” در تصویرهای قدیم به جای خودش بازی می کند، از نحوه نوشتنش می گوید و گفت وگو می کند، بخش هایی از آثارش را می خواند و مانند بازیگری که نقش کسی را به خوبی بازی می کند، نقش نویسنده ای نامتعارف را بازی می کند.
8- “… و آسمان آبی” ساخته‌ی غزاله سلطانی
فیلم مستند بلند “… و آسمان آبی” با موضوع زندگی عزتالله انتظامی کندوکاوی مصور است از زندگی و آثار عزتالله انتظامی در طول بیش از هفتاد سال فعالیت تئاتری، سینمایی، فرهنگی و اجتماعی او.
9- سه گانه ی فروغ فرخزاد ساخته ی ناصر صفاریان
ناصر صفاریان با ساخت سه گانه ی “سرد سبز“، “اوج موج” و “جام جان” به روایتی کامل از زندگی و افکار فروغ فرخزاد پرداخته است.
10- “فی فی از خوشحالی زوزه می کشد” ساخته ی میترا فراهانی
فیلم “فی فی از خوشحالی زوزه می کشد”، مروری بر دو ماه آخر زندگی بهمن محصص نقاش و مجسمه سازحماسی “هنر مدرن ایران” است.
11- “نقاش لحظات اثیری” ساخته‌ی بهمن مقصود لو
“نقاش لحظات اثیری” عنوان مستندی است از سری فیلم‌های مستند “نامداران هنر و فرهنگ ایران” که توسط بهمن مقصودلو درباره زندگی “ایران درودی”، نقاش نامدار ایرانی ساخته شده است.
در فیلم مستند “نقاش لحظات اثیری”، ایران درودی در یک گفت‌وگوی بلند، از افت و خیزهای زندگی خود می‌گوید. از سفر خانوادگی به اروپا در سالهای کودکی، گریز از هنگامه جنگ جهانی دوم، یادگیری نقاشی در دوران تحصیل و سفر به فرانسه، عشق به ایران، مرگ خواهر، مرگ همسر، دیدار با “سالوادور دالی”، “ژان کوکتو”، “آنتونی کوئین” و “آندره مالرو” … و این خاطرات را نقاشی‌ها و عکس‌های قدیمی تکمیل می‌کنند.
12 – احمد محمود نویسنده ی انسان گرا
این فیلم اثری دیگر از بهمن محصص در راه شناساندن چهره های فرهنگی ایران به مردم دنیاست. او در باره ی روزهای فیلم برداری و شیوه ی ساخت این فیلم گفته است:
” … ، این فیلم را در سال ۲۰۰۲ در سفر آخرم به ایران در ظرف پنج روز فیلمبرداری کردیم و بعد قرار شد آن را ادیت کنم و ببرم ایران تا ببیند. اما سه ماه بعد احمد محمود فوت کرد. “
” احمد محمود “ نویسنده ی رمان معروف ” همسایه ها “ در برابر دوربین مقصودلو از مضائب نوشتن در ایران گفته و حرف های مگویش را به زبان آورده است…
13- احمد شاملو، بزرگ شاعر آزادی
” احمد شاملو “ بزرگ شاعر آزادی، عنوان مستند دیگری ست که به همت بهمن مقصودلو به بازار فرهنگی ایران عرضه شده است. این طور که پیداست در آغاز آقای مقصودلو تنها تهیه کنندگی اثر را به عهده داشته و قرار بوده تا مسلم منصوری در ایران کارگردانی کار را عهده دار شود اما خود شاملو از شیوه ی فیلمبرداری و کار راضی نبوده و نارضایتی او شکافتن فیلم و ساختن دوباره ی آن را سبب ساز شده.
در این فیلم زندگی احمد شاملو و همسرش آیدا سرکیسیان در سال های آخر زندگی این شاعر مورد بررسی قرار گرفته است. همراه با دیدگاه های شاعران و نویسندگان برجسته ایران درباره احمد شاملو، از جمله محمود دولت آبادی، محمد قاضی، جواد مجابی بهرام بیضایی، ناصر تقوایی به همراه شعر خوانی هایی از احمد شاملو و آیدا سرکیسیان.
14- اردشیر محصص، هنرمند سرکش
دیگر مستند “ بهمن مقصودلو ” از چهره های فرهنگی ایران به “ اردشیر محصص ” اختصاص پیدا کرده است. این کارگردان پیش تر مستند ۲۰ دقیقه ای “اردشیر محصص و صورتک هایش” را زمانی که تهیه کننده برنامه دست ها و اندیشه ها در تلویزیون ملی ایران بود ساخته و پرداخته کرده بود. فیلم حاضر ادامه ای ست بر همان فیلم بیست دقیقه ای. جالب اینکه اردشیر محصص بعد از آن فیلم هرگز جلوی دوربین دیگری ظاهر نشد و با هیچ رادیو، تلویزیون یا نشریه ای هم مصاحبه نکرد.
