جلال یعقوبی
گفتیم که از اواسط سال 1379 مباحث مربوط به ریاست جمهوری دوره دوم خاتمی آغاز شده بود. روز چهارشنبه، پنجم مرداد، سید محمد خاتمی، در جمع رؤسای دانشگاه ها و مسئولان وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری، با اشاره به حادثه تلخ کوی دانشگاه نیز اظهار داشت: “فاجعه بزرگی بود، لطمه ای به روحیه دانشگاههای ما، دانشگاهیان و جامعه ما وارد آمده بود و طبعاً این انتظار طبیعی بود که به تناسب حجم فاجعه، برخورد هم با آن صورت بگیرد. آنچه که رخ داد قطعاً جامعه دانشگاهی ما را راضی نکرده است.” او سپس، سخن خود را به مقوله اصلاحات کشانده و گفت: “من چند نکته درباره اصلاحات می خواهم صحبت کنم، چون به هر حال این اصلاحات به نحوی به بنده بیشتر منتسب است. اصلاحات امری همه جانبه است. در یک جامعه اگر بخواهیم اصلاحات بکنیم همه مرافق جامعه و همه اجزای جامعه و همه جهات جامعه را باید دربر بگیرد … اگر ما بخواهیم اصلاحات را در یک کلمه خلاصه بکنیم، اصلاحات یعنی توسعه همه جانبه و پایدار، یعنی توسعه سیاسی، توسعه فرهنگی، توسعه اقتصادی، توسعه علمی … نمی شود بگوییم همه چیز خوب است، ولی اصلاحات هم می خواهیم و اگر خوب است که دیگر اصلاحات نمی خواهد. پس واقع بینانه نقص ها را بپذیریم. دچار تعصب نشویم.” وی در ادامه سخنان خود به شاخص های اصلاحات مورد نظر خود اشاره کرد و گفت: “یکی از محوری ترین پایه های اصلاحات، آزادی نقد و اندیشه است. اصلاحاتی که ما عرضه می کنیم، ضددیکتاتوری است. چه دیکتاتوری فردی، چه دیکتاتوری اقلیت، چه دیکتاتوری اکثریت. یعنی هر کس بتواند حرفش را بزند، وقتی می گوییم آزادی، یعنی آزادی مخالف. یعنی مخالف حکومت هم باید بتواند حرف بزند. من بارها روی این اصل تکرار کرده ام و هم این را اصل اسلامی می بینم و هم معتقدم که مردم این را قبول دارند. البته همه اینها در چارچوب قانون، قانونی که باز خود مردم به آن رأی داده اند.” خاتمی در همین سخنرانی احتمال حضور خود در انتخابات آینده را نیز مطرح کرد.
سخنان خاتمی، مورد استقبال اصلاح طلبان قرار گرفته است. بهار، روز شنبه، هشتم مرداد سخنان رئیس جمهوری را نقطه عطف تحولات سیاسی روز ایران دانسته و نوشت: “این سخنان پایان یک دوره سنگین و پرفشار را برای اصلاح طلبان اعلام می نمود. مجموعه تهاجم هایی که با جنجال پیرامون کنفرانس برلین آغاز شد و با تعطیلی فله ای مطبوعات اصلاح طلب و دستگیری چهره های محبوب روزنامه نگار تداوم یافت، اصلاح طلبان را که نگران تشدید درگیری ها بودند، در موضع تدافعی قرار داده بود … زمینه این نقطه عطف با اقدامات مجلس ساخته شد. مجلس ششم نشان داد که علی‌رغم فشارها، بر مواضع اصولی اصلاح طلبی استوار خواهد ماند. پایداری مجلس، جبهه اقتدارگرا را متوقف ساخت و زمینه را برای سخنان مهم رئیس جمهوری فراهم آورد. با این سخنان جبهه اصلاح طلب دوباره موقعیت فعال و پیشرو خود را به دست می آورد و دور تازه ای از مردم سالارانه تر کردن امور آغاز می شود.” روزنامه ایران هم تیتر زده بود: “خاتمی به اصلاح طلبان نیروی تازه ای بخشید.” این روزنامه به بازتاب جهانی سخنان خاتمی هم پرداخته بود.
از طرفی دیگر کیهان در حالی که به انعکاس بخش هایی از سخنان خاتمی پرداخته بود، در مطلبی به قلم حسین صفار هرندی سردبیر این روزنامه و با عنوان “انفجار اصلاحات” به نقد آن سخنان نیز پرداخت. نویسنده در ابتدای مطلب خود آورد: “ادعاهای اصلاح طلبی که عمدتاً هم در محافل دانشگاهی و رسانه های خبری پررونق بوده تا چه حد به گردش و تحرک موتور زندگی ایرانیان شتاب بخشیده؟” و سپس به تقسیم نظرهای مختلف در مورد اصلاحات پرداخته و نوشته بود: “گروهی بر این باورند که بحث اصلی در باب اصلاحات، به حقوق اساسی شهروندان خصوصاً آزادی ها مربوط است” اما نگرش “گروه عمده” و “قشرهای وسیعی از مردم” را چنان می دانست که “بی توجه به مباحث فلسفی”، “بر اقدامات عملی در جهت اصلاح و تغییر وضعیت موجود” تأکید دارند. سردبیر کیهان معتقد بود: “کابینه ای که با شعار اصلاحات شکل گرفت، سه چهارم فرصت های در اختیار خود را از دست داده و متأسفانه هنوز بحث بر سر این است که اساساً اصلاحات چیست؟” وی در ادامه نوشته بود: “می‌توان حدس زد که چهار سال دیگر را هم باید خلسه بحث های روشنفکرانه –ونه اقدام و عمل- درباره اصلاحات سپری خواهیم کرد” و اینکه: “اشتباه نکنید! حمایت ها و همراهی های موسمی مردم را نباید به حساب قانع شدن آنها در قبال شرایط موجود گذاشت.” [روزنامه کیهان- سیزدهم مرداد 1379]
رسالت نیز در سرمقاله خود به قلم امیر محبیان، که قبلا به خاتمی توصیه کرده بود همچون ماندلا از قدرت کناره گیری کند، نوشت: “گمان می رود که با اعلام زودهنگام کاندیداتوری آقای خاتمی، روند رقابت عادلانه برای دستیابی به منصب ریاست جمهوری آتی، جداً با بحران روبرو شده است” و پرسید: “آیا تحت شرایط فعلی این تصور در اذهان به وجود نمی آید که همه تجهیزات دولت و حکومت برای انتخاب آقای خاتمی به عنوان رئیس جمهوری آتی بسیج شده است؟”
روزنامه جام جم، ارگان رسمی صداوسیما نیز در تحلیلی از آینده اصلاحات نوشت: “رقیبان خاتمی هوشمندتر از آنند که در دوره بعدی به ریسک حضور عناصر اصلی خود در انتخابات تن بدهند. هر نامزد جناحی یا منفردی که در خرداد 80 در مقابل خاتمی ظاهر شود، از پیش می داند که نتیجه را به رقیب سپرده است.” این روزنامه در ادامه تحلیل خود آورد: “جریان اصلاحات در داخل جبهه دوم خرداد، به لحاظ تئوریک در حال چکش خوردن است، گرچه بعید به نظر می آید ظرف ماههای آینده، محصول این تبادل فکر و اندیشه، از مشتی شعار و سخنرانی فراتر برود.”