نامه ای که روز چهارشنبه از طرف آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی خطاب به حسن روحانی، منتشر شد از آن جایی که حاوی نکاتی به عنوان پیش شرط برای اجرایی شدن برجام است، تبدیل به مهمترین خبر در فضای سیاسی و رسانه ای ایران شده است. رسانه های متعلق به اصولگرایان و منتقدان دولت آن را با تیترهایی مبنی بر “مقابله رهبری با جریان انحرافی متمایل به غرب در دستگاه دولت” و در مذاکرات هسته ای انعکاس دادند و رسانه های حامی دولت اغلب نامه را با تیترهایی خنثی و در مجموع بدون تفسیر منتشر کردند. گفتگوبا احمد شیرزاد کارشناس مسائل هسته ای و تحلیلگر سیاسی در تهران در صدد روشن کردن ابعاد سیاسی و فنی موجود در این نامه است.
اهمیت نکاتی که در نامه آیت الله خامنه ای به آقای روحانی وجود دارد در چه حد و در چه زمینه هایی هست؟
سه بخش اساسی در نامه ای که مقام رهبری به رئیس جمهور نوشته اند وجود دارد؛ یکی توصیه ها و دیدگاههای کلی ایشان است؛ بیم و انذارهایی که خطاب به مسئولین سیاست خارجی و به ویژه آقای رئیس جمهور بیان کرده اند. یعنی قسمت اول نامه کلاً این حالت را دارد. تذکراتی نظیر اینکه مراقب توطئه های آمریکا باشند زیرا که از دید ایشان آمریکا در بیان نقطه نظراتش صادق نیست. البته جالب است که همینجا اشاره می کنند به دو نامه ای که رئیس جمهور آمریکا برای ایشان نوشته و ضمن آنها گفته است که آمریکا سیاست سرنگونی را در مورد ایران دنبال نمی کند.
البته بلافاصله بعد از آن اما و اگر شروع می شود…
بله! اما و اگر را می آورند که بگویند توقع و خواست ایران این است که آمریکا در این ادعای خود صادق باشد و به نظر من نفس اشاره مقام رهبری به این دو نامه مهم و جالب است. در عین اینکه ما می دانیم نوع نگاه آیت الله خامنه ای به آمریکا نگاه تردید آمیزی است و توأم با اعتماد نیست. ایشان هم این را هیچوقت کتمان نکرده و در دیدگاههای شان روشن است. بر همین اساس در این نامه هم دارند تعذیر و انذاری نسبت به رابطه با امریکا می دهند. اما در مجموع به نظر من ادبیات نامه خیلی عملگرایانه و واقعگرایانه هست؛ با وجود اینکه فضای بدبینی در آن وجود دارد.
بخش دومی که گفتید در نامه ایشان اساسی است؟
بخش دیگر فرامینی است که به داخل کشور مربوط می شود. مثلاً گفته اند که اقتصاد مقاومتی را دنبال بکنید. کمیته هایی تشکیل بشود که تخلف های احتمالی طرف مقابل را رصد بکند. یا اینکه برنامه ریزی بشود و به تصویب شورایعالی امنیت ملی برسد که ما بعد از هشت سال برنامه ۱۹۰ هزار سو را دنبال می کنیم و امثال اینها. اینها مهم هستند ولی به داخل کشور مربوط می شوند و در مسئله اجرای برجام در شرایط فعلی تأثیرگذار نیست.
و بخش سوم؟
بخش سوم که بیشترین اهمیت را دارد ولی به لحاظ میزان نوشته کوچکترین بخش از حجم نامه را در بر می گیرد، مربوط می شود به شرایط اجرای برجام و ادامه توافق که عمدتاً به بندهای ثالثاً و رابعاً و خامساً نامه بر می گردد.
اگر اجازه بدهید من بندهای مختلف را جداگانه با شما مطرح کنم؟
بفرمایید
در بند اول تحت عنوان اولاً آمده است: لازم است تضمین های قوی و کافی برای جلوگیری از تخلف طرف های مقابل، تدارک شود، که از جمله ی آن اعلام کتبی رئیس جمهور امریکــا و اتحادیه ی اروپا مبنی بر لغو تحریم ها است. آقای خامنه ای تأکید کرده که در اعلامیه اتحادیه ی اروپا و رئیس جمهور امریکا باید تصریح شود که این تحریم ها به کلی برداشته شده است.
این به نظر من تحصیل حاصل است. یعنی ایشان همانجا یعنی یک پذیرش تلویحی نسبت به این مسئله آورده اند که تا اقدامات اجرایی ایران صورت نگیرد تحریمها لغو نمی شود؛ ولی برای تضمین کافی تعهد کتبی طرف مقابل را لازم دانسته اند. این تعهد هم عملاً انجام شده است. یعنی دستوراتی که رئیس جمهور امریکا و مقامات اتحادیه اروپا صادر کرده اند همین مضمون را داراست و من فکر می کنم روی بند اول ما مشکلی نداریم.
در بند دوم آمده است: در سراسر دوره ی ۸ ساله وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه ای (از جمله بهانه های تکراری و خودساخته ی تروریسم و حقوق بشر) توسط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات، نقض برجام محسوب خواهد شد و دولت موظف است فعالیت های برجام را متوقف کند. تضمین چنین مسئله ای برای هشت سال آینده چگونه از عهده دولت بر می آید؟
بله اظهار نظر در این باره خیلی مشکل است برای آنکه ما از اتفاقات آینده مطلع نیستیم. ببینید از طرفی مذاکرات ایران با پنج به اضافه یک محدود به مسائل هسته ای بوده و هیچ بحث دیگری وارد ان نشده است. پس طبیعتاً قرار است کلیه تحریم های مربوط به پرونده هسته ای لغو شود و هیچ تحریم جدیدی هم وضع نشود. اما در صحبتها و سخنرانی های مقامات امریکایی در پاسخ به کسانی که به آنها در مورد لغو تحریمها ایراد و انتقاد دارند همیشه گفته شده است که این لغو تحریمها شامل مسائل مربوط به حقوق بشر و مسائل دیگر مابین ایران و امریکا نمی شود. البته ایران هم در این مذاکرات به دنبال لغو تحریمهایی که مربوط به حقوق بشر است، نبوده چون مهمترین تحریمها هم مربوط به مسئله هسته ای است. اما یک ترسی هم در داخل ایران، به ویژه در میان اصولگرایان وجود دارد و ان اینکه اگر مثلاً یکسال دیگر جمهوریخواهان در امریکا قدرت بگیرند و بیایند اینبار نه به بهانه هسته ای، به بهانه دیگری مثلاً حقوق بشر، روی یک مسئله تبلیغات و آن را بزرگ کنند و باز تحریم هایی مشابه همین ها را وضع کنند، ایران چه باید بکند؟ من فکر می کنم این یک نگرانی قابل درک و درستی است. آینده را کسی نمی تواند پیش بینی کند ممکن است اتفاقات گوناگونی بیافتد و غربیها هم نمی خواهند دستشان در مقابل کشورهایی که ممکن است معیارهای آنان را زیر پا بگذارند بسته باشد. در نهایت فکر می کنم برای رفع این نگرانی ها در شرایط فعلی هیچ کاری نمی شود انجام داد. آیت الله خامنه ای دارند خط و نشانی را ترسیم می کنند و به امریکاییها می گویند اگر فردا شما بخواهید سیاست هایی نظیر آنچه که محافل اسرائیلی دنبال می کنند را در پیش بگیرید برجام می تواند نقض شود.
شما اشاره کردید که ثالثاً و رابعاً و خامساً مهمترین بخش این نامه هستند. در ثالثاً آمده است که دو بند چهار و پنج تنها هنگامی آغاز خواهند شد که آژانس پایان پرونده موضوعات حال و گذشته (pmd را اعلام نماید. بند چهارم در مورد نوسازی کارخانه اراک است که آقای خامنه ای می گوید با قرارداد قطعی و مطمئن ممکن است و بند پنج حاکی از این است که معامله اورانیوم غنی‌‌شده موجود در برابر کیک زرد فقط با قرارداد مطمئن و تضمین کافی و آنهم به تدریج و در دفعات متعدد ممکن خواهد بود. اقدامی که آژانس باید به عنوان پیش شرط انجام بدهد چیست؟
بله! به نظر من دو سه نکته زیبا و دقیق اینجا وجود دارد. یکی اینکه نشان می دهد که آیت الله خامنه ای بر ریز اجرای قرارداد اشراف دارد و اینجا هم می گویند که چه کاری قبل از کدام کار باید انجام شود. یعنی از نگاه مثبت، هر چه تا کنون انجام شده زیر نظر ایشان بوده است.
نکته بعدی این است که ایشان می گوید تا وقتی که بند چهارم و پنج اجرا نشده است ما سوم را اجرا نمی کنیم. طرح تغییر ساختار نیروگاه اراک در اینجا طرح نوسازی گفته می شود. معنی طرح نوسازی راکتور اراک این است که راکتور به نوعی بازسازی بشود و تغییر ساختار در آن انجام بشود که برای غرب نگران کننده نباشد و نشان بدهد که در آن فعالیت نظامی صورت نمی گیرد. غربی ها در انتظار این هستند که طی دو ماه آینده ایران دست به کار بشود و این تغییر ساختار را انجام بدهد.
ماده پنج هم به این تعهد ایران مربوط است که باید حجم اورانیوم غنی شده خود را به شدت کاهش بدهد و مازاد اورانیوم غنی شده خود را یا به میله سوخت تبدیل کند ( کیک زرد) یا به خارج بفرستد یا رقیق بکند. مسئولین ایران تصمیم گرفتند اورانیوم موجود را رقیق نکنند بلکه آن را به خارج ـ طبیعتاً روسیه ـ بفرستند و در ازای آن سوخت آماده بگیرند. در اینجا آقای خامنه ای به دولت تأکید می کنند که تا شما تضمین کافی برای دریافت میله سوخت نگرفته اید اورانیوم غنی شده را تحویل ندهید. البته اینهم مسئله غامضی نیست. قبلاً هم انجام شده و همین چند سال پیش روسیه مقداری میله سوخت به ایران تحویل داده است. الان هم حجم اورانیوم غنی شده ما در مقیاس آزمایشگاهی بسیار کم است و آنها هم حتماً این تعهد را انجام خواهند داد. بحث رابعاً هم مشکلی ندارد چون همین حالا قرار است که بین ایران و امریکا و چین کنسرسیومی مطابق برجام تشکیل بشود و در مورد تغییر ساختمان راکتور اراک مشغول به کار بشوند. اما نکته ثالثاً اینجا اهمیت زیادی پیدا می کند و آن این است که موضع آیت الله خامنه ای این است که اول باید تکلیف پرونده انحراف احتمالی ایران از برنامه هسته صلح آمیز مشخص بشود. یعنی آژانس نظر نهایی خودش را اعلام کند تا ما شروع به انجام آن دو بخش بکنیم.
خوب این شرط سنگینی نیست؟
این شرط مهمی است و به نظر من کلیدی ترین نکته ای که در این نامه هست همین قسمت است.
ممکن است که اجرای برجام را به خطر بیاندازد؟
ممکن است کمی آن را به تأخیر بیاندازد. دلیل آقای خامنه ای هم این است که خوب اگر ما بیاییم مسئله را در مسیر بی بازگشت یا سخت بازگشت بیاندازیم، اورانیوم غنی شده مان را رقیق کنیم یا به خارج بفرستیم؛ دیگر اهرم قدرت از دست ایران خارج می شود و در آن زمان اگر آژانس بخواهد پرونده ایران را به تأخیر بیاندازد یا هر مانعی ایجاد کند، کار برای ایران مشکل می شود. در واقع ایشان روی نکته بسیار مهمی و در زمان هوشمندانه ای دست گذاشته است. به این دلیل که الان ما در جایی ایستاده ایم که غربی ها ده سال در انتظار رسیدن ما به این نقطه بوده اند. یعنی کاهش اورانیوم غنی شده و تغییر ساختار اراک دو مسئله بسیار مهمی هستند که غربی ها بسیار چشم انتظار آن بوده اند. الان آقای خامنه ای قطعیت این دو مسئله را موکول کرده است به اینکه تکلیف پرونده انحراف احتمالی ایران ( PMD) مشخص بشود.
