در دهه شصت، همزمان با بسته شدن فضای مطبوعات، “کارتون نمایشگاهی” به عنوان راه جایگزینی برای ابراز وجود کارتونیست ها، تبدیل به جریانی شاخص شد که طی دو دهه بعد طرفداران فراوانی بین کارتونیست های خصوصاً آماتور ایرانی پیدا کرد. یکی از مهمترین پیشگامان این حرکت در ایران پس از انقلاب بی گمان “علی دیواندری” بوده است که از نظر دریافت جوایز جهانی نیز رکورددار است…
پر افتخارترین کارتونیست نمایشگاهی
درباره علی دیواندری
در دهه شصت، همزمان با بسته شدن فضای مطبوعات و تنگ شدن فضای تنفس کارتون مطبوعاتی، “کارتون نمایشگاهی” به عنوان راه جایگزینی برای ابراز وجود کارتونیست ها، تبدیل به جریانی شاخص شد که طی دو دهه بعد طرفداران فراوانی بین کارتونیست های خصوصاً آماتور ایرانی پیدا کرد که حتی با رشد نسبی مطبوعات بعد از دوم خرداد، کار برای نمایشگاه های بین المللی را به حضور در نشریات داخلی ترجیح می دادند. به هر حال قرار دادن کارتون در پاکت نامه و پرداختن هزینه پست، کم دردسر تر از جا باز کردن در نشریات و احتمالاً تبعات قضایی متعاقب بود، اگر دری به تخته می خورد و اثر خوشایند هیأت داوری قرار می گرفت جایزه ای هم نصیب هنرمند آماتور می شد و یکشبه او را تبدیل به “کارتونیست بین المللی” می کرد! پس این جریان مؤثر ارتباط با جهان آزاد، کم کم به نوعی لاتاری برای کسب جایزه و افتخار تغییر ماهیت داد.
یکی از مهمترین پیشگامان کارتون نمایشگاهی ایران پس از انقلاب بی گمان “علی دیواندری” بوده است. “علی دیواندری” متولد 1336 شهرستان سبزوار، فارغ التحصیل طراحی گرافیک از دانشکده هنر های زیبای تهران کار خود را به عنوان کارتونیست از سال 1354 آغاز کرد. از آن پس آثارش در بسیاری از نشریات مطرح به چاپ رسیده اما دلمشغولی اصلی او در تمام این سال ها شرکت در نمایشگاه های بین المللی بوده و از این مسیرهم کسب اعتبار کرده است. به واقع دیواندری در تعداد جوایز جهانی رکورددار است و فهرست کامل افتخارات او در یکی دو صفحه نمی گنجد. اما چرا با وجود محبوبیت دیواندری در نمایشگاه های خارجی او در ایران آن چنان که باید شناخته شده نیست؟
بخشی از جواب را در کاراکتر او به عنوان کارتونیستی مستقل که علاقه به امواج سیاسی باب طبع روز ندارد باید جُست. او خود را هنرمند می داند نه سیاستمدار یا سیاست باز و مراعات این هویت هنری را مقدم بر دیدگاه های سیاسی می بیند پس کارنامه کاری خود را با هیچ روزنامه و به تبع گروه سیاسی خاص پیوند نمی زند و برای خوشایند مخاطبان و کسب شهرت تند نمی راند،اما بخش دیگر جواب در نگاه او به هنر کارتون و شیوه کارش نهفته است. اگر نگاهی به مجموعه آثار دیواندری در کتاب “لبخند مونالیزا” و یا کاتالوگ های نمایشگاه های مختلف بیندازیم به سختی می توانیم از چیزی به عنوان “سبک دیواندری” در طراحی کارتون صحبت کنیم. دیواندری در طراحی فرم ها هیچگاه به زبان بصری واحدی نرسیده و کاراکتر ها، اشیاء و حیوانات در کارتون هایش اثر به اثر تغییر می کنند. شاید بتوان این را به تجربه گرایی هنرمند و بی علاقگی اش به تکرار آزموده ها نسبت داد اما این تنوع و پراکندگی سبک و نگاه در آثار متعدد به گم شدن هنرمند و نوعی بحران هویت هنری او می انجامد که بعضی از منتقدین بدبینانه معتقدند که پیامد ناگزیر تبعیت از سلایق نمایشگاه های مختلف جهانی است. علت هرکدام که باشد نتیجه این است که هنرمند در آثار مختلف تغییر لحن و سبک داده و از این قطعات پراکنده به سختی می توان پازل شخصیت و تفکرات او را کامل کرد و چیزی به خاطر سپرد.
اما از کنار هم نهادن و مقایسه قطعات این پازل می توان دریافت که ذهنیت دیواندری پیچیده نیست، هر آنچه را که به عنوان فضیلت شناخته شده دوست دارد و طبعاً از جنگ و فقر و ظلم و رذایل بشری رنجیده خاطر است و این بشر دوستی و حق طلبی را معمولاً با زبانی رو و صریح و گاهی از مُد افتاده به تصویر می کشد. اگر هم پیچیدگی در بعضی آثارش دیده می شود با جنس حرف هایش همخوان نیست و معمولاً نتیجه موفقی ندارد. دیواندری کارتونیستی بیشتر غریزی است تا تکنیکی و معمولاً هر چه اجراهای اش پر تکلف تر باشد از قدرت و اثر گذاری شان کاسته می شود مخصوصاً وقتی کارتون های اش را به سیاق تابلوهای بازاری رنگ می گذارد. اساساً بعضی کارهای دیواندری بین کارتون و نقاشی معلق هستند، خصوصاً طراحی کاراکتر ها و فضا ها که گاه اغراق نصفه و نیمه ای دارند. نه کاملاً کارتونی و اغراق آمیزاند (مثل آثار بسک و سامپه) نه کاملاً واقع گرایانه و نه بین واقع گرایی و اغراقمندی تعادلی به جا برقرار کرده اند (مثل آثار براد هولاند یا توپور) همین بزرگترین مشکل دیواندری در آثاری است که بر کاراکتر انسانی تمرکز دارند. هرچه لایه های رنگ و خط کمتر می شود و ایده هم ساده تر و تأکید بر کاراکتر ها کمتر، او موفق تر نشان می دهد.
در هر حال همین ذهنیت ساده و انسانی، بسیاری از نمایشگاه های جهانی کارتون و کاریکاتور را خوش آمده و “علی دیواندری” را به مهم ترین و پر افتخارترین کارتونیست نمایشگاهی ایران تبدیل کرده است.