حسن هدایت از علاقمندان تاریخ معاصر ایران است که تا کنون چندین فیلم را متاثر از این فضا جلوی دوربین برده است. گرداب اخرین ساخته اوبر اساس داستانی از صادق هدایت هم اکنون بر پرده سینماهای تهران است. روز نگاهی دارد به این فیلم.
هدایت به روایت هدایت
نویسنده، تهیه کننده و کارگردان:حسن هدایت، براساس داستان گرداب نوشته صادق هدایت- مدیر فیلمبرداری: فرهاد مافی - بازیگران: شهاب حسینی، لاله اسکندری، احمد نجفی، شاهرخ فروتنیان.
خلاصه داستان: بهرام و همایون دوستانی قدیمی هستند. بهرام تا به حال ازدواج نکرده و همایون صاحب همسر و یک دختر کوچک است. بهرام به علتی نامعلوم خودکشی می کند و همایون را با توهم خیانت همسرش و بهرام به او تنها می گذارد. همایون می پندارد دخترش متعلق به او نیست. پس همسر و دختر را از منزل بیرون می کند و خودش در عالم وهم و واقعیت رد خیانت را می گیرد و درپایان متوجه خطای خود می شود. او نزد همسرش می رود، اما با خبر مرگ دخترش مواجه می شود.
حسن هدایت که سینما را از دهه 60 به شکلی جدی آغاز کرده است همواره دلبسته فضاهایی خاص از منظر تاریخی بوده. وی همواره سراغ برهه ای از تاریخ معاصر می رود تا بتواند به تصاویری تاریخی دست پیدا کند. در جاهایی همانند مجموعه تلوزیونی کاراگاه و فیلمی مانند گراند سینما موفق به نظر می رسد، اما در فیلم هایی نیز مانند چشم شیطان و دلاوران کوچه دلگشا و… چندان موفق نیست.
هدایت یکی دو سال پیش بود که در راستای پاسخ به یکی از دغدغه های همیشگی اش سراغ داستان هایی از صادق هدایت رفت و دو فیلم بر اساس تعدادی از داستان های او جلوی دوربین برد. فیلم نخست آنقدر دارای ضعف های اساسی در پرداخت فیلمنامه ای و بصری بودکه هیچگاه اجازه نمایش نیافت و تنها در چند نمایش خصوصی برای نویسندگان سینمایی روی پرده رفت. در آن فیلم محوریت داستان با خود صادق هدایت بود که با دست کاری های کارگردان به عنوان یکی از شخصیت های داستان وارد قصه می شود. اما گرداب که به عنوان داستانی مستقل از هدایت تبدیل به فیلم نشده بود مدت ها اجازه نمایش پیدا نکرد و در نهایت با جرح و تعدیل هایی در چند سینمای محدود روی پرده رفت. این فیلم بر اساس داستانی از مجموعه سه قطره خون ساخته شده است. شیوه روایت داستان صادق هدایت نیز توسط حسن هدایت با تغییراتی مواجه شده است. از جمله اینکه در این فیلم هم بهروز شعیبی نقش هدایت نویسنده را ایفا می کند. او داستان را در جای جای فیلم به عنوان راوی برای بیننده تعریف می کند. از سوی دیگر به دلیل کوتاه بودن زمان قصه چند شاخه فرعی به فیلم افزوده شده که هیچ کمک شایانی به کلیت فیلم نکرده و برعکس آن را مخدوش می کند.
بسیاری از منتقدان بر این عقیده اند که داستان های هدایت روی کاغذ به تکامل رسیده اندو کمتر قابلیت تبدیل شدن به فیلم را دارند. داستان های هدایت به هیچ عنوان تاریخ مصرف ندارند و حتی همین داستان گرداب را می توان با زبان امروز روایت کرد. اما حسن هدایت به دلیلی دلبستگی های شخصی کوشیده در فضاسازی بصری به فضای عمومی داستان یعنی دوره پهلوی وفادار بماند، اما باوجود تجربه های پیشینش نمی تواند به نتیجه مطلوبی دست یابد. فضای داستان صادق هدایت سرشار از توهم و نگره های اکسپرسیونیستی است که در راستای باور مخاطب نقشی اصلی برعهده دارد، اما در فیلم تمام فضاهای اکسپرسیونیستی جای خود را به تصاویر رئالیستی داده است. از سوی دیگر در فیلم هایی که تم خیانت و سوء ظن را در سینما مطرح می کنند و از نمونه ای ترین آنها می توان به فیلم چشمان باز بسته ساخته استنلی کوبریک اشاره کرد امکان نمایش صحنه های خیانت، حتی در توهم شخصیت اصلی از مولفه های اصلی به شمار می آید. اما به علت اینکه در ایران امکان نمایش چنین صحنه هایی وجود ندارد طبیعی است که فیلمساز نتواند به مطلوب دست یافته و عناصر دیگری را جایگزین آن نماید که به طور حتم نمی تواند جایگزین خوبی باشد.
وجود راوی نیز در بسیاری از لحظات لطمات اساسی را به داستان وارد کرده است. این راوی در بسیاری از صحنه ها به توضیح واضحات می پردازد که به راحتی قابل حذف است. اما حسن هدایت مخمصه ای را در ابتدای فیلم برای خود پدید می آورد که تا انتها دست و پای او را در بیان داستان می بندد. فیلم تناسب درستی در زمینه بازیگران هم ندارد. شهاب حسینی در نقش همایون و لاله اسکندری که به ایفای نقش بدری می پردازد نمی توانند آنگونه که باید به حس درونی داستان صادق هدایت دست یابند. اما در عوض نقشی را که احمد نجفی به عنوان یک آدم کش حرفه ای بر عهده دارد و توسط فیلمساز به داستان اصلی افزوده شده در داستان جالب توجه به نظر می رسد.
اقتباس ادبی از لازمه های مهم سینمای ایران به شمار می آید. اما در برخورد با فیلم هایی همانند فیلم گرداب این سئوال پیش می آید که آیا همه داستان ها قابلیت اقتباس را دارند.