آن دهه طلایی
هنوز هم پای صحبت چهره‌های قدیم ادبیات ایران بنشینید، تحسین می‌کنند دوره‌ای که برایشان طلایی باقی مانده است، دهه چهل هجری شمسی وقتی شعر فارسی به اوج خودش رسیده بود در قالب‌های نو و امروزی‌اش، خواننده‌ای پایدار برای شعر وجود داشت و برجسته‌تر از آن، فضایی برای گفتگو و نقد شعر، موجود بود. امروز که به گذشته نگاه کنید، فضای قطعاً بیشتری برای عرضه شعر وجود دارد، ناشرهای بیشتر، امکانات بیشتری هم در دسترس است. حداکثر اینکه دفتر شعر خودتان را بر روی اینترنت عرضه می‌کنید یا شخصاً با هزینه خودتان منتشر می‌کنید.
هرچند عرضه بالای شعر، یعنی عدم امکان دیده شدن. دیگر مانند گذشته نیست که نامی بتواند سریع خودش را در محافل ادبی نشان بدهد. محافل ادبی هم مانند گذشته نیستند، نام‌های مختلفی، حلقه‌های ادبی خود را دارند و هر حلقه ادبی، حرف خودش را می‌زند. مجله‌ها هم مانند قبل نیستند، از روزنامه‌های پرتیراز تا صفحه‌های کوچک وبلاگ، حرف می‌زنند از ادبیات و شعر و واقعاً نمی‌شود تمیز داد کدام‌شان می‌تواند تأثیرگذارتر باشد: بعضی‌وقت‌ها در دنیای امروز، یک پست وبلاگی یا فیس‌بوکی می‌تواند بیشتر از هر نوشته منتشر شده در یک مجله یا روزنامه مکتوب، تأثیرگذار باشد بر گستره خوانندگان.
محمد حقوقی متعلق است به آن دهه طلایی. در 1316 در اصفهان متولد شد و فعالیت ادبی حرفه‌ای خود را از 1340 شروع کرد و پنج دهه نامی آشنا در حوزه شعر و ادب بود، تا زمان درگذشت خود. در محفل اصفهان، نقد را حرفه‌ای آزموده بود در کنار نام‌های برجسته ادبی زمانه و در “جنگ اصفهان” مهم‌ترین مطالب نخستین خود را منتشر ساخته بود. در همان زمان، در این مجله نوشت: “تنها هفت نفر را می‌توان موفق خواند و شعرشان را ماندگار دانست: احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، منوچهر آتشی، فروغ فرخزاد، م. آزاد، یدالله رویایی و سهراب سپهری.”
مهم‌ترین یادگار خودش را هم از همین نام‌ها به یادگار گذاشت. محمد حقوقی مجموعه پنج جلدی “شعر زمان ما” را از خود به یاد گذاشت بر تفسیر و تحلیل گزیده شعرهای پنج شاعر بزرگ معاصر: نیما، اخوان، شاملو، سپهری و فروغ، ناشر تمامی جلدها هم انتشارات نگاه بود. کتاب‌ها توانستند جایگاه خود را در بازار کتاب ایران هم بیابند و تأثیرگذار باشند بر خوانندگان خود، مخصوصاً بر شاعرهای امروز ما.
بعد از محمد حقوقی
هرچند با درگذشت محمد حقوقی، امکان انتشار جلدهای دیگر این مجموعه، کنار گذاشته نشد، بلکه این امر بر دوش نامی دیگر در دنیای شعر ایران افتاد. فیض شریفی، خود شاعر است و منتقد شعر و جلدهای جدید “شعر زمان ما” را او توسط نشر نگاه منتشر ساخته است برای شعرهای نادر نادرپور، سیاوش کسرایی، نصرت رحمانی، سیمین بهبهانی شفیعی کدکنی، منوچهر آتشی، سیدعلی صالحی، یدالله رویایی، فریدون مشیری، شمس لنگرودی، حمید مصدق و حسین منزوی. (اطلاعات بیشتر در صفحه این مجموعه در فیس‌بوک.)
فیض شریفی در مقدمه مجموعه نوشته است: “مرگ تأثرآور و نابهنگام آقای حقوقی باعث توقف این مجموعه شد. شاید 6 ماه پیش از این اتفاق بود که ایشان تلفنی از من خواست تا این کار را پی بگیرم. از آنجا که دکتر ایرج صف‌شکن شاعر معاصر از گفتگوی نگارنده این واژگان با حقوقی آگاهی داشت، این مطلب را با مدیریت انتشارات نگاه در میان نهادند و ایشان با توافقات و تفاهمات و تعهداتی که در قبال مجموعه یاد شده دارند، پذیرفتند که برای آشنایی بیشتر شاعران جوان و دانشجویان، شاعران دیگری که در ادبیات معاصر ایران تاثیر بلامنازعی داشته‌اند، مورد نقد و تحلیل و بررسی قرار گیرند”.
در وهلهی اول در نقد و تحلیلی خطی-زمانی مورد بررسی قرار گرفته است. به معنی دیگر به جز چگونگی سرایش شعرها و زبان شعری، درون مایه، جهان بینی و تأثیرپذیری و تأثیرگذاری آنان، ساختار شعری و فضاهای ویژه و توانمندیهای شاعرانه و ضعفهای آنان، زمینههای سیاسی- اجتماعی و تبیین و تشریح اشعار و دیدگاه شاعران و منتقدان و محققان در پایان کتاب مورد توجه قرار گرفته است.
بر همین مبنا، در این نوشتار، بازنمونهای تصویری و بوطیقای هنجارین و وزن عروضی و موسیقی درونی شعر و سبک فرودین و میانه و فخیم و سنجهها و سمفونی رنگین کمانی و عقلانیت درونی و بیرونی و کرشمه سازی‌های هنرمندانه شاعر و همچنین کهن شیوگی، میانه میانی و مدرن گونگی شاعر هم در کانون نگاه نگارنده قرار گرفته است.
هرچند در مورد کیفیت مجموعه سوال‌هایی مطرح است: محمد حقوقی در فاصله زمانی نسبتاً طولانی پنج جلد اول “شعر زمان ما” را منتشر ساخت، هرچند فیض شریفی در فاصله‌ای کوتاه، نزدیک به 14 عنوان از این مجموعه را به بازار فرستاده است. بهمن تمدن در همین زمینه در روزنامه اعتماد می‌نویسد: “درحقیقت بعد از درگذشت محمد حقوقی، کیفیت این مجموعه به شکلی بازگشت به عقب داشته است. باز همان نقد کلاسیک جایگزین نقد مدرن ادبی شعرها شد و انتخاب اشعار نیز با همان نگاه گذشته‌گرا صورت می‌گیرد.” خود شریفی در مورد تدوین کتاب‌ها می‌گوید که “البته من تالیف این مجموعه را در زمان حیات حقوقی شروع کردم و قرار شده بود توسط یکی از دوستان در انتشارات هیرمند چاپ بشود. منتها به دلایلی این کار صورت نگرفت.”
همچنین در مصاحبه‌ای دیگر به ایسنا می‌گوید: “من بیش از 12 سال برای این مجموعه وقت گذاشتم و تمام سرمایه علمی خودم را برای این کار قرار دادم و رسالتی را برای نوشتن و جمع‌آوری این مجموعه قایل بودم.” در ادامه همین مصاحبه او می‌گوید: “هر شاعری با توجه به شعرهایش به منتقد خواهد گفت که چگونه مرا نقد کن و ببین. چیزهایی است که منتقد در شعر شاعران به آن‌ها توجه نمی‌کند، اما من وقتی به شاعری می‌پردازم، باید بفهمم در کجا زندگی کرده، چه زمینههای سیاسی و اجتماعی بر کارش اثر گذاشته، شعرش دارای چه شاخصه‌هایی است، زبان شعری‌اش به درد زبان امروز می‌خورد یا نه. آیا کار این شاعر در سبک شعرش رئالیسم، سوررئالیسم یا رمانتیسم است، آیا میدان دید شعر نیمایی را پذیرفته و یا زاویه نگاهش به زمین است یا آسمان.”
درباره فیض شریفی
فیض شریفی شاعر، نویسنده و منتقد ایرانی متولد ۱۳۳۴ بهبهان و ساکن شیراز است. دوره‌های دبستان و دبیرستان را در بهبهان گذراند و در رشته ادبیات و علوم انسانی یا فرهنگ و ادب تحصیلات خود را به پایان رساند. در سال 54 در رشته ادبیات و زبان فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران تحصیلات خود را زیر نظر استادانی چون زرین کوب، شفیعی کدکنی و اسلامی ندوشن و اخوان ثالث (استاد افتخاری دانشگاه) و… گذراند. به موازات آن در انجمن های ادبی و مجلات ادبی تاکنون همکاری می‌کند و شعرها و مقالات خود را به چاپ می‌رساند. او بیش از 9 کتاب در زمینه شعر و نقد به چاپ رسانده است مانند ترانه‌های پرتشویش، عشق بر آستانه، چند و چونی با نصرت رحمانی، برای نشستن کنار تو، نقد غزل معاصر، ساختارگرایی نوین و چند اثر دیگر. تا کنون 12 اثر شعر زمان ما را به بازار عرضه کرده است و کتاب های کیمیای رحمانی و تاثیر ادبیات بر سینمای ایران جلد 1 نیز به قلم او زیر چاپ هستند.
