حمید احدی
اجلاس سران کشورهای حاشیه دریای خزر که هواداران دولت خود را آماده به دست آوردن مواد لازم برای تبلیغ یک پیروزی بزرگ از آن کرده بودند بدون دستاوردی پایان یافت و تنها این امکان برای دولت احمدی نژاد باقی ماند که از حضور یک روزه ولادیمیر پوتین به عنوان اولین سفر رهبر یک کشور بزرگ در عمر جمهوری اسلامی به تهران، به عنوان نشانه اهمیت ایران یاد کند. در حقیقت، به نظر یک کارشناس، روس ها هیچ را گران فروختند.
حضور ولادیمیر پوتین که از قبل گفته شده بود که سایه سنگینی بر اجلاس خواهد داشت مهم ترین حادثه ها بود که تیم روسی هم حداکثر استفاده را از آن کرد. وی که قرار بود مستقیم از آلمان به تهران سفر کند با خودداری از این کار عملا اجلاس را یک ساعت منتظر خود گذاشت و احمدی نژاد نیز نه در خیابان پاستور بلکه در مجموعه سعدآباد به استقبال وی رفت و بعد از پایان اجلاس، برای دومین بار به وی به گفتگو نشست و در پایان آن اعلام گشت که دو کشور علاقه خود را برای رساندن سطح معاملات با دویست میلیارد دلار تا ده سال اعلام داشته اند. شعاری که هیچ تعهد و برنامه ریزی بر آن متصور نیست و قبلا در مورد چین و هند هم از این گونه سخن ها رفته بود که اجرائی کردن آن مستلزم شرایط خاص خود است.
در جریان اجلاس، سران کشورهای چهارگانه روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و اعضای هیات ها که همگی درس خوانده مسکو هستند، به زبان روسی با هم سخن می گفتند و برای دریافتن سخنان میزبان ناگزیر به استفاده از مترجم روسی بودند. انان با به حاشیه رانده شدن بحث توافق بر سر تقسیم خزر عملا موضوعی برای گفتگو نداشتند که این خود نگرانی محافل سیاسی را برطرف کرد. از یک هفته پیش کارشناسان بی طرف و سیاست پیشه گان نگرانی خود را از تحمیل قراردادی در مورد تقسیم بحرخزر توسط روسیه به جمهوری اسلامی اعلام داشته بودند.
به نوشته این کارشناسان با توجه به موقعیت ضعیف بین المللی دولت احمدی نژاد و دلبستگی شدید این دولت به فعالیت های تبلیغاتی، در ضمن علاقه مندی ایران به پایان کار نیروگاه هسته ای، امکان آن که روسیه بخواهد از این موقعیت استفاده برد و سهم کمتری از بحرخزر برای ایران در نظر گرفته شود به شدت وجود داشت.
در روزهای اخیر روزنامه های هوادار اصلاح طلبان در مقالات خود با اشاره به سابقه روسیه و از جمله قراردادهای ترکمان چای و گلستان، اعلام داشتند که هر نوع اعتمادی به قول و وعده کرملین دست کردن در سوراخی است که ملت ایران از آن بارها گزیده شده است.
مجموعه مقالات مخالف روزنامه های تهران و رسانه های فارسی زبان با رفتار روسیه – هم در زمینه نیروگاه هسته ای و هم بحرخزر – به اندازه بود که پیش از این هرگز سابقه نداشته است. به همین ملاحظه رسانه های حکومتی مانند صدا و سیما و روزنامه ایران و کیهان در روزهای گذشته با خودداری از هر نوع اشاره به ای به اختلافات موجود در حاشیه این اجلاس، تنها از آن به عنوان پیروزی دولت و انزوای آمریکا و مانند این ها یاد کرده بودند.
کیهان اهمیت را بر “خنثی ماندن توطئه های آمریکا و صهیونیست ها” دانست که تلاش کردند سفر پوتین به تهران لغو شود و انجام آن غربی ها را در پروژه انزوای ایران ناکام گذاشت.
روزنامه ایران تاکید مقاله تبلیغاتی خود را بر این گذاشت که با وجود همه این تلاش ها و تبلیغات روانی مخالفان، تمام کشورهای جهان، ایران را به عنوان یک قدرت فعال و مسئولیت پذیر منطقه ای به رسمیت شناخته و فارغ از فشار ها و تبلیغات آمریکا و غرب، در جهت گسترش روابط خود با ایران گام برمی دارند.
روزنامه خبرگزاری جمهوری اسلامی تاکید کرده که ایران اسلامی اکنون نه تنها در افکار عمومی جهان و در بین ملت ها، بلکه نزد دولت های مختلف به عنوان قدرتی انکارناپذیر و تأثیرگذار به شمار می آید. قدرتی که حتی آمریکایی ها نیز در جریان گفت و گوهای سه جانبه بغداد، آن را به رسمیت شناخته اند اما با تبلیغات کاذب سعی در محدود کردن حوزه نفوذ آن دارند.
اما روزنامه جمهوری اسلامی در سرمقاله خود خطاب به ولادیمیر پوتین نوشت برای کرملین افتخارآمیز نیست که برای مقابله با ملتها و برای درهم شکستن اراده دولتهای متکی به آرا ملتها با واشنگتن همدستی و همراهی کند و تمامی تصمیمات واشنگتن در این مقوله را عینا تکرار نماید. اهمیت و حساسیت مسئله زمانی بیشتر می شود که بدانیم کرملین تا این اواخر مدعی پرچمداری مبارزه با امپریالیسم بود.
به نوشته این روزنامه مسکو باید روشن کند که آیا رهبری آمریکا به عنوان تنها ابرقدرت جهان را پذیرفته است یا زندگی در دنیای چند قطبی را بیشتر می پسندد اگر مسکو پیروی از واشنگتن را طالب است غرور ملی روسها چگونه ارضا شدنی است و اگر دنیای چند قطبی بعنوان مدل جهانی مطلوب مسکو مطرح است آیا رفتار سالهای اخیر مسکو در این مسیر بوده و کمکی به این خط مشی محسوب می شود.
گرچه منابع داخلی مانند همیشه به انعکاس گزیده ای از مباحثات داخل اجلاس بسنده کرده اند، اما از مجموع اظهار نظرها برمی آید که با هشدارهای قبلی و با آشکار شدن خطر هر نوع رای گیری و گفتگو بر سر تقسیم بحرخزر رییس جمهور ایران پیشنهاد کرد که سران اجلاس هر سال یک بار با هم گرد آیند و با موافقت روسیه بقیه کشورها هم این توصیه را پذیرفتند گرچه امکان اجرای آن نزدیک به صفرست.
در بخشی از توافقات تاکید شد که کشورهای ساحلی دارای حقوق حاکمه در دریای خزر به ویژه ذخایر آن هستند، دریای خزر باید فقط برای اهداف صلح‌آمیز مورد استفاده قرار گیرد، قوای مسلح کشورها هیچ‌گاه به منظور حمله و تجاوز هر یک از کشورها مورد استفاده قرار نگیرد، هیچ کشوری اجازه ندهد که از قلمرو کشورش برای تهاجم علیه هر یک از کشورهای حاشیه دریای خزر استفاده شود.
متن نهایی نشان می دهد هیات ایرانی که معمولا هر اجلاس و همایشی را با حملاتی به آمریکا و متحدانش همراه می کند در انجام چنین امری ناکام مانده و تنها بعد از تلاش های بسیار جمله ای در متن بیانیه گنجانده شده که نشان می دهد اعضای اجللاس به حق تمامی کشورهای عضو معاهده منع سلاح‌های هسته‌ای و کشتار جمعی برای استفاده از فعالیت‌های هسته‌ای احترام می گذارند.
جمله ای که در متن بیانیه درباره بحرخزر آمده چنین است: “اعضای اجلاس اعلام می‌دارند که تدوین رژیم حقوقی جامع دریای خزر و به همین منظور انعقاد هرچه سریع‌تر کنوانسیون رژیم حقوقی این دریا مهم‌ترین وظیفه است. این کنوانسیون به عنوان سند پایه رژیم حقوقی دریای خزر باید مسایل اعمال صلاحیت کشورهای ساحلی خزر را براساس احترام به حقوق حاکمه آن‌ها در دریای خزر تعیین کند و در برگیرنده اصول و موازین مربوط به حفاظت از محیط زیست و کاربرد معقولانه منابع طبیعی از جمله بهره‌برداری از منابع زنده دریای خزر و منابع معدنی بستر و زیربستر آن، کشتیرانی و همچنین سایر مسایل مربوط به فعالیت در دریای خزر باشد.“
در بندهای دیگر هم بر توافق های اجلاس اول تاکید شده که “توافق نهایی در مسایل مربوط به تحدید حدود بستر به منظور استفاده از منابع زیربستر توسط همه کشورهای ساحلی دریای خزر با توجه به حقوق حاکمه آن‌ها و احترام به حقوق و منافع قانونی یکدیگر اجرا خواهد شد. و روند توافق به منظور تعیین مناطق با عرض مورد توافق و پهنه مشترک آبی دریای خزر و همچنین رژیم‌های حقوقی مطابق با آن‌ها را ادامه دهند.“
پیشنهاد احمدی‌نژاد برای برگزاری منظم اجلاس سران
محمود احمدی‌نژاد به عنوان رییس اجلاس سخنران اولیه بود که ضمن خیرمقدم و گرامیداشت یاد و خاطره حیدرعلی‌اف و صفر مراد نیازاف، روسای جمهور فقید جمهوری‌های آذربایجان و ترکمنستان تاکید کرد که ”تفاهم و اشتراک نظر بین کشورهای ساحلی روز به روز بیشتر شده و به سمت همگرایی بیشتر رفته است.” وی در خاتمه با اشاره به تعداد جلسات برگزارشده در سطوح مختلف بین نمایندگان پنج کشور ظرف چند سال گذشته که موید اهمیت دریای خزر است پیشنهاد کرد که اجلاس سران کشورهای ساحلی دریای خزر و نیز اجلاس وزرای امور خارجه این کشورها از این پس به صورت مرتب و با زمان‌بندی از پیش تعیین شده برگزار شود.
رژیم حقوقی خزر
در گزارش هایی که کمتر اختلافات را تشریح می کند آمده است که بعد از سخنرانی افتتاحیه توسط میزبان الهام علی‌اف، رییس‌جمهوری آذربایجان که احمدی نژاد قبلا از پدر وی یاد کرده بود با اشاره به تعیین رژیم حقوقی دریای‌خزر گفت: “تعیین رژیم حقوقی دریای‌خزر نه تنها از لحاظ توسعه و شکوفایی کشورهای منطقه و تحکیم روابط فی‌مابین دول مهم است بلکه از لحاظ حفظ ثروت‌های مختلف بیولوژیکی و محیط‌زیست نیز در این دریا دارای اهمیت است.“
به گفته وی، مسایل مربوط به تعیین رژیم حقوقی دریای‌خزر قابل توجه آذربایجان است بنابراین آذربایجان برای قراردادهای تقسیم بستر این دریا بین جمهوری آذربایجان، قزاقستان و فدراسیون روسیه اهمیت بالایی قائل است و این موافقتنامه‌ها را در راه رسیدن به توافق کلی مهم ارزیابی می‌کند.
سخنران بعدی رییس جمهور قزاقستان بود که او کاملا عریان اختلافات بر سر رژیم حقوقی را عیان کرده است به گفته وی باید بحث آب‌های ساحلی به عرض 12 مایل و پهنه آبی مشترک مورد بحث قرار گیرد و رژیم حقوقی در این دریا مشخص شود.
بعد از نظربایف که ریشه اختلافات پنج کشور ساحلی دریای‌خزر را نشان می داد پوتین تاکید کرد که باید محدودیت‌های بستر و زیربستر دریای‌خزر برطرف شود همان‌گونه که این محدودیت براساس توافقات انجام گرفته در خزر شمالی وجود ندارد و خزر جنوبی نیز باید از این مساله درس بگیرد. با این حال رییس‌جمهوری قزاقستان گفت مرزهای سرزمینی باید در صلاحیت‌های ملی و مسایل ماهی‌گیری و دیگر مسایل مترتب با کشورها در این نواحی مورد بحث باشد اما می‌توان در پهنه آزاد برای تعیین سهمیه‌ها تاریخ جدیدی ارایه داد. رییس‌جمهوری قزاقستان هر نوع اشاره ای به توافق های پیشینی ایران و شوروی را بلاموضوع دانست و گفت این توافقات به تاریخ پیوسته است بنابراین باید در مورد بستر و زیربستر از تجربیات ما با روسیه و آذربایجان که به تفاهمات خوبی دست یافته‌ایم، پیروی شود.
گزارش حکایت دارد که رییس‌جمهوری روسیه گفته است آن‌چه که برای کشورهای ساحلی مهم است، این است که خاک خود را در این دریا به کشورهای بیگانه ندهند بنابراین رعایت این اصول می‌تواند جو اعتمادسازی بسازد که بتوانیم تمام مسایل را حل و فصل کنیم. پوتین تقویت این اصول را نه تنها برای امروز بلکه برای سالهای آینده نیز مهم دانست که می‌تواند از امروز پایه‌ریزی شود. به نظر کارشناسان جمله نقل شده از پوتین گرچه در ظاهر نشانه استقلال طلبی است و بیش تر آذربایجان را نکوهش می کند که قراردادهای جداگانه ای با آمریکا و شرکت های اروپائی بسته است اما در عین حال با توجه به امکانات نظامی و اقتصادی روسیه نشانه نوعی برتری هم هست.
سرنوشت بوشهر
در جریان اجلاس تهران، هیات ایرانی توجه خود را متوجه مهم ترین میهمان یعنی ولادیمیر پوتین کرده بودند که هم در زمینه فعالیت های هسته ای و نیروگاه بوشهر و هم در ماجرای تحریم های شورای امنیت موافقتش می توانست کارساز باشد.
اما گزارش ها نشان می دهد در این زمینه هم جز همان چه در ماه های اخیر اعلام می شود نظر دیگری توسط پوتین ابراز نشد و در دو دور گفتگو با احمدی نژاد که وزیران خارجه و روسای سازمان های هسته ای دو کشور هم در آن حضور داشتند، باز جمله ای ابراز نشد که دستگاه های تبلیغاتی بتوانند بر اساس آن مانور کنند. به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی ولادیمیر پوتین تنها جمله ای که گفت این بود که ما با جدیت به دنبال آن هستیم که تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر هر چه زودتر به پایان برسد، اما مواردی هست که باید حل شود. جمله ای که قسمت نهائی آن نشان دهنده آن است که روسیه از توافق خود با آمریکا و کشورهای اروپائی سر باز نمی زند و بدون توجه به توافق های بین المللی سوخت نیروگاه ارسال نخواهد شد و تکمیل آن هم امکان پذیر نیست.