بنا بر آخرین گزارش مرکز آمار ایران، کسری بودجه خانوارهای ایرانی در سال ۹۰ کاهش قابل توجهی داشته، اما در عین حال شاخص‌های فقر در این گزارش نشان می‌دهد که جامعه ایرانی فقیرتر شده است؛ شاخصی که یک پژوهشگر سرشناس حوزه فقر و عدالت اجتماعی، با استناد به آن رسیدن میزان هزینه‌های خوراکی و مسکن خانوار به ۷۰ درصد کل مخارج را، “فاجعه” توصیف می‌کند. از سوی دیگر رییس انجمن مددکاران اجتماعی هشدار داده است که شرایط سخت اقتصادی زمینه را برای ارتکاب جرم فراهم می‌کند.
بهبود کسری بودجه خانوار
بر اساس گزارشهای مرکز آمار ایران، هر خانوار شهری در سال ۸۹ حدود ۷۵۲ هزار تومان تفاوت دخل و خرج داشته که این رقم در سال ۹۰ به حدود ۲۴۱ هزار تومان رسیده است. رقم کسری بودجه برای خانوارهای روستایی در سال ۸۹، حدود ۹۱۴ هزار تومان بود که یک سال بعد به حدود ۴۲۴ هزار تومان رسید. به این ترتیب کسری بودجه خانوارهای شهری حدودا ۶۸ درصد و خانوارهای روستایی حدودا ۵۴ هزار تومان بهبود پیدا کرده اما این عامل به تنهایی نشانه بهبود وضعیت اقتصادی ایران و ایرانیان نیست. زیرا علاوه بر اینکه هر خانوار شهری اکنون بیش از ۲۴۱ هزار تومان کسری بودجه دارد، تحلیلگران اقتصادی معتقدند بهبود کسری بودجه ناشی از رشد بخش پولی اقتصاد و رکود بخش مولد اقتصاد بوده است.
همچنین بر این نکته انگشت گذاشته شده که بعد خانوار روستایی و شهری (به ترتیب ۴۸.۳ و ۷۳.۳) در کنار میزان افزایش درآمد اتفاق افتاده در سال ۹۰ نشان می‌دهد که درآمد ماهیانه هر فرد شهرنشین در سال ۹۰ معادل ۵۷ هزار و ۸۰۰ تومان افزایش یافته و این رقم در مورد هر فرد روستانشین معادل ۴۵ هزار و ۹۲۳ تومان بوده است. اگر این ارقام با میزان یارانه نقدی پرداخت شده به خانوارهای ایرانی مقایسه شود، مشخص می‌شود که تنها دلیل رشد درآمد روستانشینان کشور پرداخت یارانه نقدی به آنها بوده است. این در حالی است در یک شرایط مناسب اقتصادی آنچه باید موجب افزایش درآمد خانوارها شود ارزش افزوده حاصل از تولید است؛ بخصوص در مورد خانوارهای روستایی که در واقع مولدترین خانوارها در اقتصاد هر کشوری محسوب می‌شوند. اما براساس گزارش مرکز آمار ایران هیچ رشدی تولیدی در ازای افزایش درآمدهای خانوارهای روستایی اتفاق نیفتاده است.
فقر در حد “فاجعه”
روزنامه جهان صنعت با استخراج شاخص‌های فقر در گزارش جدید مرکز آمار، نکات مهم دیگری را گوشزد کرده؛ از جمله اینکه هزینه خوراکی خانوار شهری ۲۱.۲۵ درصد افزایش داشته و سهم هزینه خوراکی از هزینه کل ۶۸.۲۴ بوده است.
به این ترتیب سهم مخارج خوراکی خانوار از هزینه کل افزایش چشمگیری داشته است و برای خانوار روستایی حدود ۴۰ درصد و برای خانوار شهری حدود ۲۵ درصد مشاهده می‌شود که این نسبت به عنوان یک نماگر فقر خبر از فقیرتر شدن جامعه می‌دهد.
حسین راغفر، اقتصاددان و پژوهشگر سرشناس حوزه فقر و عدالت اجتماعی در این زمینه معتقد است که سهم ۲۵ درصدی هزینه خوراکی نسبت به هزینه کل برای خانوار شهری یا سهم ۴۰ درصدی برای خانوار روستایی به این معنی است که جامعه فقیرتر شده و این رقم فاجعه است.
به گفته او کالاهای سبد خانوار به ۱۲ گروه تقسیم می‌شوند که اگر ۷۰ درصد مخارج صرف دو گروه کالای مسکن و خوراکی شود فقط ۳۰ درصد برای ۱۰ قلم کالای دیگر مانند سلامت، آموزش، حمل‌ونقل و… صرف می‌شود.
این اقتصاددان تاکید می‌کند: “نسبت هزینه خوراکی به هزینه کل خانوار با رفاه خانوار رابطه معکوس دارد به این معنا که هرچه این نسبت بزرگ‌تر شود، خانواده‌ها فقیرتر هستند. بنابراینجامعه‌ای که ۴۰ درصد مخارج خود را معطوف به غذا می‌کند به طور میانگین جامعه فقیری است و رقم ۲۵ درصد برای میانگین شهری نیز در ایران فاجعه است به عبارت دیگر وضعیت رفاهی خانوار در ایران نامناسب است.”
راغفر معتقد است: “نسبت مخارج خوراکی به مخارج کل خانوار، نماگر فقر است که گزارش مرکز آمار نشان می‌دهد خانواده‌های ایرانی فقیرتر شده‌اند؛ البته این آمار رسمی کشور تفاوت فاحشی با آمارهای واقعی دارد. براساس مطالعات و بررسی‌های کارشناسی شاخص‌های فقر در ایران افزایش پیدا کرده است و طبقات متوسط به پایین ریزش کرده‌اند.با این اوصاف با تمام سیاست‌های دولت از جمله هدفمندی یارانه‌ها، جامعه فقیرتر شده است.”
از سوی دیگر رئیس انجمن مددکاران اجتماعی کشور عنوان کرده است: “یکی از عوامل موثر در افزایش آسیب های اجتماعی معضلات و شرایط سخت اقتصادی است.”
سید حسن موسوی‌چلک می‌گوید: “اگر در جامعه ای شاهد افزایش آسیب های اجتماعی هستیم این موضوع به دلیل شرایط سخت اقتصادی و اجتماعی است.”
او روایت‌های دینی در این زمینه را نیز مورد اشاره قرار داده و توضیح داده است: “برخی از عوارضی که فقر ایجاد می کند، آسیب‌هایی است که جامعه را با مشکل مواجه می‌کند و قطعا آسیب‌های اجتماعی که در شرایط نامساعد مالی رخ می دهد و جرائمی مانند سرقت و برخی از بزه های اجتماعی ناشی از شرایط سخت اقتصادی است.”
جزییات دخل و خرج خانوارها
آخرین آمارهای رسمی اعلام شده اگرچه مربوط به سال گذشته است و تلاطمات اقتصادی سال جاری را شامل نمی‌شود اما باز حاوی اطلاعات مهمی از وضعیت فعلی خانوارهای ایرانی است.
در سال ۱۳۹۰ متوسط کل هزینه خالص سالانه یک خانوار شهری ۱۳۲۷۱۶ هزار ریال (ماهانه حدود یک میلیون و ۱۰۶ هزار تومان) بوده که نسبت به سال گذشته ۷۵.۱۶ درصد افزایش داشته است. همچنین متوسط هزینه خوراکی و دخانی و غیرخوراکی خانوار در این سال به ترتیب ۲۱.۲۵ و ۲۲.۱۴ درصد افزایش یافته است. سهم هزینه خوراکی و دخانی و غیرخوراکی از هزینه کل نیز به ترتیب ۶۸.۲۴ و ۳۲.۷۵ درصد بوده است.
در بین هزینه‌های خوراکی و دخانی گوشت با ۲۴ درصد بیشترین سهم را داشت و در بین هزینه‌های غیرخوراکی بیشترین سهم با ۴۴ درصد به هزینه مسکن اختصاص پیدا کرد.
از سوی دیگر متوسط درآمد سالانه یک خانوار شهری ۱۳۰۳۰۱ هزار ریال (ماهانه حدود یک میلیون و ۸۶ هزار تومان) بوده که نسبت به سال قبل ۷۵.۲۲ درصد افزایش داشته است. در این سال درآمد از مشاغل مزد و حقوق‌بگیری، درآمد از مشاغل آزاد کشاورزی و غیرکشاورزی و درآمد متفرقه به ترتیب به میزان ۴۰.۹، ۲۴.۷ و ۱۹.۳۷ درصد رشد داشته است.
