مروری بر کتاب “ایران، جامعه کوتاه مدت”
بازسازی خانه کلنگی
پوریا شیبانی راد
ایران، جامعه کوتاه مدت، مدعای کاتوزیان در مقاله ای به همین نام همراه با سه مقاله دیگر در کتابی با ترجمه عبدالله کوثری است که مشکلات و موانع تاریخی توسعه اقتصادی و سیاسی ایران را نشان می دهد. کاتوزیان می کوشد از طریق مقایسه جامعه ایران با جامعه غرب ادعا کند ایران برخلاف جامعه بلند مدت غرب، جامعه ای کوتاه مدت است. تغییرات مهم و اساسی در این جامعه مقطعی و گذرا است و عمری کوتاه دارد. حضور و ظهور طبقات بیش از یکی - دو نسل دوام ندارد و تحرک اجتماعی در آن زیاد است. او برای توصیف این ماهیت کوتاه مدت جامعه ایران از اصطلاح “خانه کلنگی” بهره می برد؛ خانه ای که بعد از
یک دوره زمانی باید خراب شود و خانه ای دیگر جای آن را بگیرد. او به اصلاحات معتقد است، به بازسازی همین خانه کلنگی، نه خراب کردن و از نو ساختن. چه بسیار خاطره هایی که با ویرانی خانه ها به دست فراموشی سپرده شده اند و جامعه ایران نیز با تغییرات سریع و کوتاه مدتی که در طی سالیان دراز به خود دیده، باعث شده انباشت تغییرات دراز مدت مانند مالکیت، ثروت، سرمایه و نهادهای اجتماعی و خصوصی، حتی نهادهای آموزشی در آن نتواند به درستی صورت گیرد. کاتوزیان سه نشانه عمده ماهیت کوتاه مدت جامعه ایران را این گونه می بیند:
الف- مشکل مشروعیت و جانشینی و قربانی شدن نخبگان سیاسی در پای این مشکل؛ قواعد مشروعیت و جانشینی معمولادر اروپا ثابت و نقض ناشدنی بود در حالی که در ایران هیچ قانون تخطی ناپذیری وجود نداشت که جانشینی را پیش از وقوع آن قابل پیش بینی کند: “باری در مملکتی که مشروعیت و جانشینی صرفا وابسته به موفقیت فرد –هرکه بود- در کسب قدرت و نگهداری آن بود، جای تعجب نیست که فرزندکشی، برادرکشی و پدرکشی در خاندان شاهی تا به آن حد رواج داشت”.
ب- بی اعتبار بودن جان و مال، از آنجا که شاه نایب خداوند روی زمین بود بر جان و مال همه اتباع و مردم دست داشت. از همین رو با فرمان سلطان، تاجری را در دم خانه خراب کرده اموالش را غارت می کردند. و پ- مشکلات انباشت و توسعه؛ کاتوزیان با پیروی از اقتصاددانان کلاسیک که انباشت دراز مدت سرمایه تجاری را موتور محرک توسعه صنعتی می دانستند او نیز عدم توسعه صنعتی در جامعه کوتاه مدت ایران را موجب عدم امکان انباشت دراز مدت سرمایه تجاری می داند.
کاتوزیان تلاش می کند یکی از نشانه های عمده ماهیت کوتاه مدت جامعه ایران یعنی مساله مشروعیت و جانشینی را در مقاله بعدی کتاب با نام “مشروعیت و جانشینی در تاریخ ایران” مورد کنکاش بیشتری قرار دهد. مقاله سوم کتاب با عنوان “انقلاب برای قانون”، موتور محرک انقلاب مشروطه را گرایش به قانون مداری معرفی می کند و گزارشی جذاب از تاریخ انقلاب مشروطه ارایه می دهد. مقاله چهارم کتاب درباره ملک الشعرای بهار و نقش او در عرصه سیاست ایران است. کاتوزیان ملک الشعرای بهار را به عنوان فرد سیاسی اعتدال گرا، مخالف هرج ومرج و به دور از غلیان احساسات می بیند و به نظر می آید کاتوزیان علاقه دارد تا منش سیاسی بهار را به عنوان الگویی به یک فرد سیاسی که می خواهد ایران را از جامعه کوتاه مدت به جامعه دراز مدت برساند معرفی کند.
منبع: روزنامه شرق