شروین امیدوار
آثار قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل به تدریج در حوزه های علمی نیز نمایان می شود. در همین ارتباط خبرگزاری ها گزارش کردند که عضویت 36 شیمیدان ایرانی در انجمن شیمی امریکا لغو شده است. پیش از این دکتر محمد توکل، دبیر کل کمسیون ملی یونسکو در ایران با هشدار نسبت به اعمال تحریم علمی ایران در همه حوزه ها، گفته بود: “این امر خود به کاهش و تنزل جایگاه علمی کشور در شاخص های جهانی کمک می کند”.
در همین حال دکتررضا منصوری استاد فیزیک دانشگاه صنعتی شریف در گفتگویی با خبرگزاری ایسنا خبر داد انجمن بین‌المللی مهندسی اپتیک (SPIE) نیز اخیرا در اقدامی مشابه از تحویل مجلات و کتاب‌های درخواستی محققان ایرانی با استناد به تحریم های ایران خودداری کرده است.
اما خبرگزاری مهر به نقل از دکتر شمسی پور، یکی از شیمیدان های ایرانی، لغو عضویت دانشمندان ایرانی در انجمن شیمی آمریکا را “بازی بی نتیجه آمریکایی” نام داد.
سیاستمداران ایرانی نیز به گسترده تر شدن تحریم علمی واکنش نشان دادند. از جمله علی عباسپور تهرانی فرد، رییس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس هفتم که گفت: “دانشمندان ایرانی بدانند چه عضو این انجمن شیمی آمریکا باشند و چه نباشند شخصیت علمی خود را خواهند داشت”. عباسپور بدون اشاره به تصویب دو قطعنامه اخیر شورای امنیت سازمان ملل در کمتر از سه ماه، گفت: “جریان هایی مانند لغو عضویت دانشمندان ایرانی در انجمن های علمی آمریکایی موارد تازه ای نیست و در گذشته نیز انجمن بین المللی برق و الکترونیک آمریکا 3 سال پیش عضویت تمامی ایرانیان عضو این انجمن را به حالت تعلیق درآورد که با شکایت بسیاری از اعضای ایرانی و غیر ایرانی روبرو شد و از این موضوع عقب نشینی کرد”.
عباسپور در عین حال ارگان های علمی بین المللی را متهم کرد که با جمع آوری اطلاعات علمی سایر کشورها، بخصوص کشورهای جهان سوم، “ به طور مطلوبی” از پتانسیل علمی آنها به نفع خود استفاده می کنند.
رییس کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس همچنین گفت: “بسیاری از این انجمن ها ادعا می کنند که با سیاست میانه ای ندارند و عمدتاً در اساسنامه های خود بر دوری از سیاست نیز تأکید می کنند اما در واقع در زمان هایی که موضوعات سیاسی کشورشان اولویت پیدا می کند واکنش هایی این چنینی از خود بروز می دهند و این مسئله چندان هم دور از انتظار نیست”.
علم به کام سیاست
همزمان با گسترش تحریم های بین المللی به حوزه های علمی، مقامات دولت جمهوری اسلامی در طی سال 85 ده ها خبر درباره اختراعات و اکتشافات دانشمندان جوان منتشر کردند. اخباری که انتقاد برخی از محافل علمی کشور را به دنبال داشت.
از جمله انجمن فیزیک ایران با انتشار بیانیه ای در اواخر بهمن ماه 85 به انتقاد از پخش اخبار دروغ و غیر موثق اعتراض کرد. در بیانیه این انجمن آمده بود: “انجمن فیزیک ایران نگران است که ادامه این روش‌ها منجر به بی‌اعتمادی مردم به دستاوردهای علمی داخلی بشود و در نتیجه یأس تاریخی مرتبط با عقب‌ماندگی علمی را در مردم ما تشدید کند”. انجمن فیزیک ایران در عین حال متذکر شده بود: “مفاهیمی مانند اجتماع علمی هنوز در ایران اعتبار کافی به دست نیاورده است و نهادهای علمی تبدیل به نهادهای کارآمد مدنی نشده است. از این جهت است که نهادهای سیاسی یا رسانه‌ای برای خود نقش تعیین‌کننده ملاک‌های علمی، ارزش‌گذاری دانش‌پژوهان و کار علمی را به عهده گرفته‌اند”.
در بیانیه انجمن فیزیک ایران با اشاره تلویحی به فهرست بلندبالایی از “پیشرفت ها” که مقامات دولتی در طی سال 85 بر سر اعلام آن با یکدیگر جدال نیز کردند، تاکید شده بود: “شرایط بی‌نظمی عملی، متأسفانه بعضی از سیاستمداران و رسانه‌های ما به منظور امیدوار کردن مردم دست به پخش اخبار مربوط به کشفیات مختلف داخلی می‌زنند که اجتماع علمی ملی و بین‌المللی آن را تأیید نمی‌کند”.
انجمن فیزیک ایران در پایان اطلاعیه خود تاکید کرده که به‌عنوان “جامعه فیزیکدانان ایرانی” انتظار دارد مسوولان نهادهای سیاسی و رسانه‌ای “از هر حرکتی که منجر به غرور کاذب در ایران بشود اجتناب کنند” و “از دادن اعتبار به نهادهای علمی و اجتماعی علمی حمایت کنند و نقش آنها را در ارزیابی‌های علمی محترم شمارند”. این انجمن به مقامات سیاسی کشور توصیه کرده تا “ملاک‌های اعتبار علمی را که دستاورد بشر است بپذیرند”.
پیش از این خبرگزاری ایسنا ابراز نگرانی دبیرکل کمسیون ملی یونسکو نسبت به تنزل شیب رشد علمی کشور را منعکس کرده بود. دکتر محمد توکل، دبیر کل کمسیون ملی یونسکو در ایران با اشاره به تلاش برخی کشورهای غربی برای اعلام تحریم علمی علیه ایران اعلام کرده بود”تحریم های علمی کشور تنها منحصر به حوزه علوم هسته ای نمی شود، به گونه ای که طی همین چند ماه گذشته بسیاری از مقالات دانشمندان ایرانی در مجلات برجسته بین المللی چاپ نمی شود و این در سطحی بسیار وسیعتر از چیزی است که در گذشته اتفاق می افتاد که این امر خود به کاهش و تنزل جایگاه علمی کشور در شاخص های جهانی کمک می کند”.
به گفته دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران این مقالات ارتباطی با علوم هسته ای نداشتند: “این فشارها و تبعیضات طی ماه ها و هفته های اخیر افزایش یافته است، به گونه ای که مجلات معتبر بین المللی، مقالات دانشمندان ایرانی را بر گردانده و از چاپ و انتشار آن خودداری می کنند”.
وی همچنین پیش بینی کرده بود: “بر این اساس سهم کشور ایران در تولید علم جهانی که مهمترین شاخص آن چاپ مقالات در مجلات شاخص جهانی است، کاهش می یابد و در صورت تداوم این روند، در سال 2007 که آمار تولید علم سال 2006 منتشر می شود جایگاه ایران افت زیادی خواهد داشت”.