یاد یاران♦ هزار ویکشب

نویسنده
درنا کوزه گر

14 تیر دهمین سالگرد صادق چوبک نویسنده ای است که به دلیل فضای بومی آثارش و به ویژه داستانهای کوتاهش در ‏ادبیات ایران تاثیر بسیاری برجای گذارده است.‏

chobak1.jpg

به بهانه‎ ‎‏ دهمین سالمرگ صادق چوبک‏

‎ ‎آدمی که “مرگ را کشته”‏‎ ‎

صادق چوبک در تابستان 1295 در بوشهر متولد شد، پدرش بازرگان بود ولی وی به ادبیات روی آورد و در 29 ‏سالگی اولین کتابش را با عنوان خیمه شب بازی با یازده قصه کوتاه منتشر می کند.‏

او پیش تر اولین داستان کوتاهش را با تشویق بزرگ علوی، انور خامه ای، احسان طبری و ایرج اسکندری با عنوان ‏‏”نفتی” در هفته نامه مردم برای روشنفکران که از سوی حزب توده منتشر کرده بود و در همان سال نیز از کار در ‏وزارت مالیه معلق شد و این فرصتی بود برای او تا به داستان هایش قوام ببخشد.‏

پس از چاپ دو داستان دیگر در هفته نامه مردم برای روشنفکران، یکی از هواداران این حزب که پسر یک مالک ‏عمده بود هزارتومان به وی قرض داد تا اولین کتابش را چاپ کند.‏

چهار سال بعد در سال 1328، دومین کتابش با عنوان انتری که لوطی اش مرده بود با موفقیت بسیاری روبرو می شود ‏و از آن پس در نشریات ادبی به ویژه سخن به چاپ داستان های کوتاه خود می پردازد.‏

این کتاب یکی از نخستین مجموعه داستانهای کوتاه در ادبیات معاصر ایران شناخته می شود اما به دلیل قصه اسائه ادب ‏که به صادق هدایت تقدیم شده، ده سال در محاق سانسور می رود.‏

چوبک می گوید اولین خوانندگان این کتاب، کارگران چاپخانه مهران که مجله صبا را هم چاپ می کرد، بودند که برای ‏خواندن آن دست از کار می کشیدند زیرا وی هر سه شنبه یک قسمت از کتاب را به چاپخانه مجله صبا می فرستاد و آن ‏روز مصادف با آخرین روز حروفچینی و چاپ مجله بود و در نتیجه کار لنگ می ماند، دست آخر مدیر مجله از چوبک ‏خواست تا روز تحویل داستانهایش را تغییر دهد.‏

وی می گوید: ‏‎”‎حقیقتش را بخواهید کارگران ساده چاپخانه ی مهران بزرگترین مشوقان من در کار‎ ‎نویسندگی بودند‏‎.“‎


در سال 1334 کتاب خیمه شب بازی را با حذف داستان اسائه ادب مجددا منتشر می کند و به دعوت کانون نویسندگان ‏شوروی به مسکو، سمرقند، بخارا و عشق آباد می رود.‏

دو سال بعد قصه انتری که لوطی اش مرده بود توسط پیتر لوری ترجمه و در مجله دنیای جدید نویسندگی به چاپ می ‏رسد.‏

در سال 1341 با همراهی فروغ فرخزاد که قرار بود نقش اول فیلم را بازی کند و تهیه کنندگی ابراهیم گلستان ساخت ‏فیلم چرا دریا توفانی شده بود؟ را براساس داستانی از خودش آغاز می کند که نیمه تمام باقی می ماند.‏

سال بعد رمان تنگسیر را چاپ و به همسرش تقدیم می کند که این رمان به 18 زبان ترجمه شده است. چراغ آخر و ‏سنگ صبور کتابهای بعدی او در دهه چهل هستند.‏

در سال 1349 به مدت یک سال استاد مهمان ادبیات دانشگاه یوتا می شود و در سال 1352 امیرنادری تنگسیر را ‏براساس رمان وی می سازد.‏

هیچ چیز نیس که بقد شرف و حیثیت آدم برابر‎ ‎باشد… حتی زن و بچهء آدم، درسه که چشمشون به دس ماس و ما باید ‏بفکرشون باشیم و‎ ‎زیر پر و بال خودمون بزرگشون کنیم. اما نه با پررویی. این خوبه که فردا که بچه‎ ‎هامون بزرگ شدن ‏مردم بشون بگن باباتون نامرد بود؟ (تنگسیر)‏

پس از نمایش موفقیت آمیز فیلم در سال 1353 به لندن و سپس به آمریکا می رود و در آنجا ماندگار می شود.‏

chobak2.jpg

در سال 1369 در دانشگاه برکلی برای وی بزرگداشتی ترتیب دادند و در چهاردهم تیر سال 1377 به دنبال مدتها ‏بیماری درگذشت، پیکرش به همراه نوشته های منتشر نشده ش بنا بر وصیت ش به آتش سپرده می شود و به این ترتیب ‏ادبیات ایران یکی از تاثیرگذارترین نویسندگان معاصر خود را از دست داد.‏

وی در سالهای پایانی عمرش، بینایی ش را از دست داد و تنها ارتباطش با ادبیات از راه گوش دادن به صدای همسرش ‏بود.‏

چوبک علاوه بر نویسندگی مترجم برجسته ای نیز بود و برخی از آثار ماندگار ادبی جهان از جمله پینوکیو را به فارسی ‏بازگردانده است.‏

chobak3.jpg

آثار چوبک در طول چهاردهه گذشته توسط منتقدان بسیاری مورد نقد و تحلیل قرار گرفته و به ویژه رگه های ‏روانشناختی و مینی مالیستی شخصیت پردازیهای وی که مشخصه اصلی آثار متاخر اوست بسیار مورد بحث قرار ‏گرفته است.‏

از جمله رضا براهنی می گوید: ‏‎”‎چوبک گفتار‎ ‎را به صورت گفتار و زمان وصل را به صورت کتابی می آورد و معلوم ‏است که این نوع‎ ‎طرز بیان را در نتیجه تمرین و ممارست و دقت در صحبت مردمی که عامیانه حرف می زنند‏‎ ‎یاد ‏گرفته است و میداند که مردم عادی در کجاها حروف، صداها، کلمات را ادغام‏‎ ‎میکنند و در کجاها کش می دهند و در ‏کجاها ضرب المثل ها را به کار می برند و کجاها‏‎ ‎نتیجه مطلوب می گیرند. چوبک نه فقط از طریق شخصیت هایی که ‏خلق کرده خود را‎ ‎نویسندهء مردم بدبخت نشان میدهد، بلکه با تقلید از زبان مردم بر خلق هنرمندانه آن‎ ‎زبان در قصه ها ‏و اندیشه متعلق به آن طبقه میماند‎.“‎

مراد… زیر لب گفت: “مادرجنده! اگه مام تو این ملک شانس داشتیم که‎ ‎روزگارمون از این بهترا بودش” همان طور که ‏رویش به طرف جوی آب بود و به جعبه‏‎ ‎سیگار شناور نگاه می کرد، سرش به تنه ی درخت چناری خورد. “خواهر تو ‏گاییدم‎.” ‎‏(گلهای گوشتی)‏

با اینکه انتشار برخی از آثار چوبک نظیر تنگسیر سالها پس از مهاجرت وی در ایران ادامه داشت ولی در نمایشگاه ‏اخیر کتاب این کتاب و سایر آثار وی از غرفه های ناشران جمع آوری شده است. گفته می شود دلیل جمع آوری این ‏کتاب تبلیغ مشی چریکی از سوی برخی از مسئولان عنوان شده است اما این شایعه هیچ گاه رسما تایید نشد.‏

امیر نادری خود در زمان شاه، به دلیل ساخت فیلمی از روی همین کتاب با چنین اتهامی روبرو شده بود، تنگسیر که ‏داستان قیام یک کشاورز علیه اربان، روحانیون و نظامیان ظالم در بوشهر است در اوج مبارزات چریکی دهه پنجاه به ‏نمایش درآمد.‏

از چوبک پس از محمد علی جمالزاده و صادق هدایت به عنوان یکی از پیشروان داستان نویسی معاصر ایران نام برده ‏می شود و سبک کار او بسیاری از نویسندگان معاصر ایران را تحت تاثیر قرار داده است.‏

سنگ صبور که یکی از پایه های داستان معاصر فارسی شناخته می شود از جریان سیال ذهنی بهره گرفته است که به ‏خوبی شرایط زندگی کاراکترهای اصلی داستان از جمله گوهر که از طریق صیغه شدن امرار معاش می کند را به ‏خوبی ترسیم می کند.‏

او در باره شیوه کارش می گوید: ‏‎”‎نویسنده مثل یک بنا باید به کمک مداد و‎ ‎تردیدش مرتب کار تراز و شاقول را دنبال ‏کند. تا پی دیوار اثر کج گذاشته نشود و‎ ‎ناگریز دیوار تا ثریا کج نرود‎.“‎