در روزهای پایانی عمر مهندس بازرگانی با توجه به شرایط حساس جامعه آن روز ایران و همچنین سقوط کمونیستم و تجزیه و کشور کمونیستی شوروی برخی از روزنامه نگاران، نویسندگان و سیاستمداران خارجی، اسلام را به عنوان خطر و تهدید جهانی معرفی می کنند و تا آنجا پیش می روند و می گویند و ادعا می کنند که دموکراسی، آزادی، حقوق بشر و ارزش هایی از این قبیل که حاکم بر تمدن مغرب زمین است، توانست خود را از خطر فاشیسم و کمونیسم رهایی بخشد اکنون در معرض خطر و تهاجم اسلام قرار گرفته است و غیر از پروفسور ساموئل هانتینگتون که در یکی از مقالات خود که می گوید «فرهنگ عامه غربی می تواند به اکثر نقاط کره خاکی گسترش یابد لیکن مفاهیم غربی چون فردگرایی، لیبرالیسم، حقوق بشر، تساوی، آزادی، قانون، دموکراسی، اقتصاد بازار آزاد و جدایی مذهب از سیاست، اساسا با آن دسته از مفاهیم رایج در فرهنگ های اسلامی، کنفوسیوسی، هند و بودائی متفاوت است» شادروان مهندس بازرگان که این خطر را از جانب اینگونه نویسندگان و سیاستمداران احساس می کند خود را ملزم می بیند که باید به دفاع از مبانی اسلامی پرداخته و مسائلی که آنان مطرح و به آن حمله می کنند از جمله مسائلی نظیر گروگانگیری، تروریسم، اعدام مرتدین، دموکراسی، حقوق بشر، آزادی، ترقی، تساهل و..
مورد بررسی قرار داده و جواب اینگونه شبهات و جملاتی که انجام می گیرد با توجه به اصول و احکام بنیادین اسلام به نحو اساسی داده شود. آنچه در این مقاله مورد توجه است بخش های مربوط به حقوق بشر و دموکراسی است که مهندس بازرگان نظریات خود را که ادامه جهان نظریاتی است که طی 40 سال به آن پرداخته بود بار دیگر در جواب مخالفان عرضه می دارد و بدین ترتیب این نوشته ها آخرین مطالبی هستند که در انتهای حیات و زندگی پربار خود برای ما به یادگار گذاشته اند. ایشان در مورد حقوق بشر و برادری انسان ها ضمن نقد نظریه ساموئل هانتینگتون دیدگاه های خود را در این زمینه به این شرح بیان می دارند.
پروفسور سی - هانتینگتون در مقاله ای تحت عنوان «فروپاشی تمدن» پیش بینی کرده که پس از سقوط کمونیسم، برخورد بین تمدن ها جانشین جنگ سرد ایدئولوژی شده است.به نظر او، اینکه بخش مهمی از تمدن را تشکیل می دهد و عامل اساسی تجزیه و جنگ در طول تاریخ بوده است در این برخوردها نقش اساسی خواهد داشت. درست است که تشعب و اختلافات حاکم بر پیروان پیامبران که در روابط متقابل و درونی آنهاست، سبب منازعات خونین و جنگ های وحشتناکی در طول تاریخ شده است (چه در میان مسلمانان و چه در میان مسیحیان و یهودیان و سایر ادیان) ولی باز هم اختلافی است که بین مذهب و مذهبیون پیش آمده است. در حالی که مذاهب توحیدی (یکتاپرستی) عکس آن را موعظه کرده اند.
قرآن که متوجه تمایلات طبیعی آدمی در جهت تشعب و تجزیه و سلطه است تمام تلاش و توجه و آموزش های خود را بر این اصل استوار می کند که مومنان را از تخالف و تضاد با مسیحیان و یهودیان (یا زردشتی ها) بازدارد. قرآن «اهل کتاب» را به اتحاد زیر لوای توحید و حول محور مشترک وحدانیت خدا دعوت می کند تا همگی جز خدا را نپرستند و هیچ اربابی را به جز خدا بر امر خود اختیار نکنند و حتی پیشوایان عالی مقام و قدیس و روسای مذهبی و کشیشان یا هر نوع قدرت دیگر زمینی را ارباب نگیرند.
در مورد برادری انسان ها و همکاری متقابل اهل ایمان، قرآن به آنان توصیه می کند که هرگز به ایجاد اختلاف نپردازند و بر مشاجرات و اختلاف تکیه نکرده، رفع آن را به خداوند خالق و روز بازپسین واگذار کنند و به جای فخر و منازعه نیز در اعمال خیر بر یکدیگر سبقت گیرند. (سوره 5 آیه 52 «48»).قرآن از این حد هم فراتر نرفته، با داعیه وحدت بشری و لغو هر نوع خصومت آیینی، اظهار می دارد که از دیدگاه خداوند سبحان، به رغم تفاوت های نژادی، ملی، عقیدتی، فرهنگی و مالی، انسان ها متعلق به یک امت و کسانی که بعد از دریافت تعلیمات الهی، می خواهند از اختلافات بهره برداری کنند افراد نادرست و غیرعادی هستند.ما به خوبی می دانیم که پیامبران با خواندن انسان ها به نام بنی آدم، به استقرار اخوت جهانی خیلی بیش از نویسندگان اعلامیه حقوق بشر کمک کرده اند.
بنابراین به عنوان نتیجه باید بگویم که اسلام و ادیان توحیدی، بیشتر از آن که بخواهند جنگ میان انسان ها و ملل یا برخورد و تصادم میان فرهنگ ها و تمدن ها را برانگیزند، آخرین راه حل های آرمانی و موثر را برای صلح و سازش نژاد انسانی ارائه کرده اند، مشروط هر آنکه ما آنها را بشناسیم و به آنها عمل کنیم.همان طوری که گفته شد نوشته های پایانی مهندس بازرگان در مورد دموکراسی خلاصه چکیده ای است از آنچه قبلا در آثار گذشته خود بیان کرده است که اساس اداره جامعه و نظام حکومتی بایستی بر مبنای شور و مشورت و شرکت همگان انجام گیرد و هیچ گونه قدرتی خارج از اراده مردم نباید بر آنها حکومت کند.
منبع: کارگزاران