۷۰ درصد زندانیان ایرانی جوانان زیر ۴۰ سال هستند؛ این آماری است که از سوی رئیس سازمان زندان‌ها اعلام شده. علی‌اصغر جهانگیری همچنین گفته است: “نیمی از زندانیانی که اکنون در زندان های کشور به سر میبرند، به دلیل جرایم مرتبط با موادمخدر در زندان هستند و متاسفانه بیش از ۶۵ درصد زندانیان نیز به مواد مخدر اعتیاد دارند”؛ کسانی که به گفته حسن کیا، حقوقدان، بخش عمده آن ناشی از فقر و بیکاری ست.
بر اساس آمارهای رسمی، ایران یکی از ۱۰ کشور اول جهان از نظر تعداد زندانی است. بسیاری از کار‌شناسان و حقوق‌دانان معتقدند علاوه بر قوانینی که بر مجازات “حبس” تاکید دارد، این آسیب‌های اجتماعی است که شمار زندانیان در ایران را به بیش از۲۱۷ هزار نفر رسانده است. حسن کیا حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری در گفت‌وگو با “روز” فقر و بیکاری را از مهترین دلایل ارتکاب به جرم نام می داندو می‌گوید: “زندان رفتن مجرم، هم هزینه‌ای را روی دوش دولت می‌گذارد و هم باعث می‌شود آن فرد ـ- به ویژه کسانی که سابقه زندان ندارند-ـ جرایم دیگری را در زندان یاد بگیرند و وقتی به جامعه برمی‌گردند نه تنها تغییرمثبتی در آنها ایجاد نشده بلکه بعضا دست به افعال مجرمانه شدیدتر می‌زنند.”
کیا زندان را تنها برای مجرمین سابقه‌دار با جرایم سنگین مناسب می‌داند و با اشاره به تاکید قانون مجازات اسلامی جدید بر “حبس‌زدایی” می‌گوید: “متاسفانه بسیاری از قضات با قانون جدید آشنا نیستند و همچنان مجازات حبس را برای مجرم در نظر می‌گیرند.”
“حبس”، مجازات محبوب قضات
بر اساس آمارها حدود ۶۳درصد زندانیان را افراد متاهل تشکیل می‌دهند که حدود ۲۰ درصد آنان هم بعد از ورود به زندان متارکه کرده‌اند و زندگی خانوادگی آنها از هم پاشیده است. علی‌اصغر جهانگیری، رئیس سازمان زندان‌های کشور اعلام کرده: “۸۰ درصد کسانی که در زندان‌ها به‌سر میبرند مدرک تحصیلی‌شان زیر دیپلم و کمترین تعداد مربوط به دانشگاهیان است”.
حسن کیا، با اشاره به اینکه ایران کشور جوانی است می‌گوید: “طبیعتا در آمار زندانی ها و سایر آمارها هم بحث جوان‌ها مطرح خواهد بود. اما نباید نادیده گرفت که این آسیب‌هایی مثل فقر و بیکاری و اعتیاد و…. هستند که افراد را به سمت ارتکاب به بزه سوق می‌دهند.”
ارتکاب به جرم از سوی افراد یک روی سکه است، روی دیگر قانونی است که جرایم بسیاری را مستوجب حبس می‌داند. کیا، وکیل دادگستری، با اشاره به قانون مجازات اسلامی جدید که اردیبشت ماه ۱۳۹۲ بعد از مدت‌ها کش و قوس سرانجام به تصویب رسید توضیح می‌دهد: “اساسا مجازات زندان پیشینه فقهی ندارد به همین دلیل هم قانون مجازات اسلامی جدید در سال ۹۲ تصویب شد. در این قوانین روی مجازات‌های جایگزین حبس تاکید و سعی شده زندان کمتر تجویز شود.”
به گفته او در خیلی از دعاوی نیازی به حبس نیست و می‌شودجریمه یا تعلیق در مجازات و… در نظر گرفت.
با وجود تصویب و نهایی شدن این قانون هنوز می‌بینیم که “حبس” مجازات محبوب فضات است، دلیل این اصرار چیست؟ این سوالی است که حسن کیا حقوقدان در پاسخ‌اش می‌گوید: “خیلی از قضات ما با قانون جدید مجازات اسلامی آن‌چنان که باید و شاید آشنا نیستند. برای اینکه رویه قضایی شکل بگیرد و قضات آشنا بشوند معمولا مدتی طول میکشد. این قانون هنوز جدید است. قضات به اندازه کافی آموزش ندیده‌اند.”
او معتقد است: “قضات باید بدانند روح قانون جدید مبتنی بر حبس‌زدایی است. برای مثال در قوانین جدید به قاضی اختیار داده شده که در برخی جرایم، حبس، جریمه نقدی یا تعلیق و… در نظر بگیرد. قضات باید به سمتی بروند که خود قانون‌گذار هدایت کرده است.”
این حقوقدان “جزای نقدی” را یکی ازمناسب‌ترین مجازات‌ها می‌داند: “در جریمه نقدی نه تنها هزینه‌ای به دولت وارد نمی‌شود بلکه درآمدی هم به دست می‌آورد که می‌تواند در راه آموزش و از بین بردن آسیب‌های اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم هزینه شود”.
مشکلات از افراد بزهکار می‌سازد
رئیس سازمان زندان‌های ایران، مسائل اقتصادی را از اصلی‌ترین علل ناآرامی و ناامنی در جامعه دانسته و گفته است: “بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۷۵ درصد از مجرمان در مناطق حاشیه نشین و محروم زندگی کرده‌اند.”
مصطفی اقلیما، مددکار اجتماعی و رئیس انجمن علمی مددکاران اجتماعی ایران، هم معتقد است: “افرادی که از شهرهای کوچک و روستاها به شهرهای بزرگ مهاجرت می‌کنند و اغلب در حاشیه شهرها ساکن می‌شوند در بسیاری از موارد نمی‌توانند کاری برای خودشان پیدا کنند. از سوی دیگر، اگر دستفروشی یا کارهای مشابه هم انجام دهند با آنها برخورد می‌شود، در نتیجه آنها برای گذران زندگی و پرداخت هزینه‌های اولیه به تدریج جذب شبکه‌های بزهکاری می‌شوند که اتفاقا در حاشیه شهرها فعال‌ترند.”
حسن کیا، هم ریشه جرایم را در ناکافی بودن آموزش می‌بیند: “این مشکلات اجتماعی و اقتصادی است که از افراد بزهکار می‌سازد. از سوی دیگر شخص وقتی پس از سپری کردن دوران محکومیت‌اش به جامعه بر می‌گردد هیچ کس پذیرای او نیست و فرد هم ترجیح می‌دهد به دنیای سابق برگردد.”
فریبا ذاکر، جامعه‌شناس شهری در همین ارتباط به روزنامه شهروند گفته است: “ورود جوانان، آن هم بخشی از جوانان شهری به شبکه‌های بزهکاری و آمار ۷۰درصدی جوانان زیر ۴۰سال در زندان‌ها به این دلیل است که ما در شهرهایمان برای کاهش زمینه‌هایی که موجب بزهکاری افراد می‌شود اقدامات سازمان‌یافته و پیشگیرانه انجام نداده‌ایم.”
او به شبکه گسترده و بزرگ کودکان کار و خیابان اشاره و عنوان کرده است: “بچه‌هایی که از سنین کودکی به جای مدرسه و خانه در خیابان‌ها بزرگ می‌شوند و در معرض انواع آسیب‌های اجتماعی هستند احتمال بیشتری وجود دارد که در سنین نوجوانی و بزرگسالی جذب گروه‌های بزهکاری شوند. آنها وقتی درس نمی‌خوانند آینده‌ای ندارند و با توجه به اینکه پشتوانه مالی هم ندارند و به عبارت ساده‌تر سرمایه‌ای ندارند که کار کنند، راهی جز این نمی‌ماند که از راه خلاف زندگیشان را بگذرانند.”
