با گذشت نزدیک به چهار دهه از جشن هنر شیراز، این رخ‌داد فرهنگی هنوز بحث‌برانگیز و خاص و ویژه است. حضور هنرمندان درجه یک جهان، در کنار تجربه‌های ناب هنرمندان ایرانی هنوز در قالب هیچ برنامه‌ی دیگری، نه در ایران و نه در دیگر کشورهای خاورمیانه، تکرار نشده. اما رسانه‌های دولتی و حکومتی ایران در تاریخ‌نگاشت‌های‌شان که بر پایه‌ی تحریف و تحمیل نظرات حکومت شکل گرفته، این جشن را نشانی عیان از فساد هنر در دوران پهلوی می‌دانند. حالا پس از این همه سال و آن همه روایت، همه متضاد و تناقض، در غیبت آرشیو و تاریخ، در گالری وایت چپل لندن نمایشگاهی برگزار شده درباره‌ی تاثیر جشن هنر شیراز در توسعه‌ی فرهنگی ایران. شکی نیست که آثار هنری اجرا شده در آن جشن و هنرمندانی ایرانی حاضر در آن‌جا، هنوز نفرات شماره‌ی یک دنیای هنر ایران هستند. از محمدرضا شجریان که آن روزها جوان‌سال بود و حالا در جایگاه استادی نشسته تا آربی اوانسیان و بیژن مفید در تئاتر که کسی در اندازه‌های‌شان دیگر ظهور نکرده.
خبرگزاری ایران‌شهر درباره‌ی این نمایشگاه می‌نویسد: “این نمایشگاه که برای اولین بار در بریتانیا برپا شد، شامل مجموعه‌ای از پوسترهای دوره‌های مختلف جشن هنر شیراز، کاتالوگ‌ها، بروشورها، بولتن‌های خبری روزانه، عکس‌های مربوط به اجراهای نمایشی، رقص‌ها و کنسرت‌های موسیقی و برخی نوارهای ویدئویی و صوتی با کیفیت نسبتا خوب از برخی اجراهای نمایشی و موسیقایی اجرا شده در طی یازده دوره‌ی جشن هنر شیراز بود.
در حالی که مطالعه‌ی جشن هنر و بازخوانی آن در فضای فرهنگی و دانشگاهی کنونی داخل کشور و رسانه‌های داخلی تقریبا ممکن نیست، برگزاری نمایشگاه جشن هنر در لندن و کوشش‌های برخی مراکز دانشگاهی و فرهنگی در خارج از ایران برای معرفی و بررسی جنبه‌های مختلف آن و تاثیر اجتماعی و فرهنگی آن، تلاش شایسته و ارزنده‌ای است.
ولی محلوجی، برگزار کننده‌ی اصلی این نمایشگاه، در سخنرانی خود در خانه‌ی آسیایی لندن، هدف از برگزاری این نمایشگاه را ارزیابی دوباره‌ی ارزش‌های هنری و روشنفکرانه‌ی جشن هنر شیراز دانسته و گفته است: «این پروژه، بخشی از باستان شناسی یک دهه‌ی تاریخی است. این کار، یک پلاتفورم آموزشی است که من به منظور شناساندن فضای هنری دهه‌ی چهل و پنجاه در ایران فراهم کردم.»
به اعتقاد محلوجی، هدف او از این تحقیق باستان شناسانه، تنها کندن به منظور استخراج مواد آرشیوی نیست بلکه یک تحقیق وسیع افقی برای درک ایده‌ها و انگیزه‌های روشنفکرانه‌ی پشت این رویداد فرهنگی- هنری است. به گفته محلوجی او در این نمایشگاه، مواد آرشیوی و اسنادی را به نمایش گذاشته که برخی از آنها پیش‌تر دیده نشده و یا از دسترس خارج بوده‌اند. محلوجی، پیش از برپایی این نمایشگاه در لندن، در ماه مِی سال ۲۰۱۴ آن را در نمایشگاه هنر معاصر ایران در پاریس با عنوان « ایران: تاریخ ویرایش نشده» به نمایش گذاشته بود.”
فرخ غفاری فیلمساز مطرح ایرانی که قائم مقام مدیرعامل جشن هنر شیراز بوده، در مصاحبه‌ای جشن هنر شیراز را این‌گونه توصیف می‌کند: “یکی از هدف‌های ما از آغاز آن بود که جامعه ایران را با موسیقی و نمایش مدرن مغرب زمین آشنا کنیم… یعنی بخشی از کار ما فقط در حیطه هنر معاصر جریان داشت ولی از هنرهای سنتی و آئینی نیز غافل نبودیم. کوشش می‌کردیم با عرضه سنت‌های ایرانی به غربیان، عقده‌ی حقارت هنرمندان خودمان را نیز بشکنیم. برنامه‌ها و کنسرت‌های ایرانی در جشن هنر همان قدر مورد توجه غربی‌ها قرار می‌گرفت که موسیقی هند و ژاپن. از سوی دیگر، جشن هنر سبب شد که هنرمندان ایرانی به مجامع فرهنگی اروپا راه پیدا کنند و غربی‌ها را نیز با موسیقی سنتی و هنرهای نمایشی ایران آشنا کنند.”
بیژن فرهودی، روزنامه‌نگار و برنامه‌ساز، درباره‌ی از بین رفتن آرشیوها و رواج روایت‌های غیرواقعی در حکومت فعلی درباره‌ی جشن هنر شیراز و اهمیت برگزاری این نمایشگاه می‌نویسد: “
برای بسیاری از جوانانی که هم سن انقلاب هستند شاید ساده‌ترین راه برای پی بردن به واقعیت‌های پیش از انقلاب، شنیدن حقایق از زبان پدر و مادرشان باشد.
یکی از این واقعیت‌های تاریخی، پیشگامی مسئولین وقت از یک سو در ارتقای جایگاه هنری ایران در جهان، و از سوی دیگر، شناساندن ماهیت هنر و فرهنگ کشورهای دیگر، به ویژه کشورهای جهان سوم به هنردوستان داخلی بود. برای این منظور برای ده سال از ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۷ برابر با ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶، شیراز و تخت جمشید صحنه برپایی فستیوالی از رقص، تآتر و موسیقی به نام «جشن هنر شیراز» بود که زیر نظر مستقیم فرح پهلوی ملکه پیشین ایران، و با مدیریت فرخ غفاری فیلمساز آوانگارد برگزار می‌شد.
در پی وقوع انقلاب، تمام نشانه‌های باقیمانده از این رویداد مهم و بحث انگیز هنری، از آرشیوهای رسمی کشور پاک شد. و از این رو برای پژوهشگران دسترسی به فیلم‌ها، عکس‌ها و نوشته‌های مختلف در مورد «جشن هنر شیراز» تقریبا امکان ناپذیر گشت. اما یکی از این پژوهشگران به نام ولی محلوجی با پشتکار و تعهدی کم نظیر و با هدف مطالعه اسناد و ارزیابی نقادانه ماهیت و محتوای جشن هنر شیراز، اجرای پروژه‌ای را برای یافتن هرگونه نشانه‌ای از این رویداد هنری آغاز کرد.
حاصل این تلاش آقای محلوجی شامل فیلم‌هایی از برخی برنامه‌های هنری مانند تآتر شهر قصه از بیژن مفید همراه با بریده‌های جراید آن زمان در مورد جنبه‌های گوناگون جشن هنر شیراز در نمایشگاهی کوچک و نوستالژیک است که به تازگی در گالری «وایت چپل لندن برگزار و در معرض تماشای عموم قرار داده شده است.
در روز گشایش این نمایشگاه که با حضور عده‌ای از ایرانیان و انگلیسی‌های مقیم لندن برگزار شد ولی محلوجی سخنرانی مبسوطی همراه با نمایش فیلم و اسلاید در مورد پروژه ردیابی نشانه‌های جشن هنر شیراز ایراد کرد. به گفته وی با نبود اطلاعات دقیق در مورد جشن هنر مقدار زیادی افسانه‌سرایی ابعاد واقعی این رویداد هنری را در خود پوشانده است.
در طول ۱۰ سال برگزاری جشن هنر جمعا ۳۱۱ برنامه هنری در شیراز و تخت جمشید اجرا شد که بیش از ۶۰ مورد آنها به موسیقی ایرانی اختصاص داشت. بر خلاف این انتقاد برخی از مخالفین حکومت که می‌گفتند جشن هنر شیراز نشانه‌ای دیگر از «غربزدگی» رژیم شاه است و برای برجسته ساختن هنر غرب و ترویج آن در ایران برگزار می‌شود محلوجی می‌گوید که حدود دو سوم برنامه‌های اجرا شده در جشن هنر غیر اروپایی و غیر آمریکایی بود.
محلوجی معتقد است که جشن هنر شیراز چندین هدف را دنبال می‌کرد از آن جمله:
کاوش در سنت‌های ایرانی و قرار دادن آنها بر روی نقشه فرهنگی جهان، تولید خلاقیت تازه در هنرهای معاصر، آموزش نسل جوان ایران و قرار دادن فرهنگ‌های جهان در معرض دید آنان، به ویژه در زمانی که بیشتر ایرانی‌ها دسترسی به آنها نداشته و و فرصتی نیز برای درخشیدن نزد فرهنگ‌های دیگر نداشتند.
محلوجی در سخنرانی خود خاطرنشان ساخت که علاوه بر مخالفین چپگرای حکومت، ساواک نیز چندان دل خوشی از جشن هنر شیراز نداشت و معتقد بود که این رویداد مخالفین را جسورتر خواهد ساخت و تریبونی در اختیار به اصطلاح هنرمندان ناراضی قرار خواهد داد. پس از ده سال، ناآرامی‌های تابستان ۵۷ مانع از برگزاری جشن هنر شیراز در آن سال شد.
بازیابی آرشیوها بهترین و درست‌ترین کار برای شناختن کامل تاریخ است. در انقلاب سال ۵۷ بایگانی‌ها به طور سیستماتیک به آتش کشیده شدند تا تاریخی نو نوشته شود. اما می‌توان به سمت همان تصاویر مانده و تاریخ‌نویسان صادق رفت تا تصویر دیگری از هنر ایران، در بالنده‌گی سال‌های دهه‌ی چهل و پنجاه، دید. زمانی که دنیای هنر محل نمایش و یکه‌تازی لات‌ها و چماق‌کش‌ها نبود و آنها که بر صحنه بودند، از جنس و جنم هنر بودند نه چیز دیگر.
پس ببینید و بشنوید:
مروری بر دیدگاه جهانی جشن هنر شیراز
