فرهاد معتمد
همه ساله همزمان با روز جهانی مبارزه با مواد مخدر مسئولین در ایران اقدام به برپائی نمایشگاه های دستاوردهای مبارزه با مواد مخدر می کنند؛ این در حالی است که مصرف انواع مخدر در ایران به شدت در حال افزایش و سن اعتیاد در حال کاهش است.
آمار نشان می دهد بالاترین رقم سنی معتادان در ایران را افراد ۲۷ - ۲۱ساله تشکیل می دهند. بر اساس همین آمار، افرادی که به انواع مواد مخدر اعتیاد پیدا کرده اند، اغلب اولین تجربه شان را به صورت تفریحی و در دوران نوجوانی کسب کرده و به تدریج اعتیاد آنان، از حالت تفریح خارج شده و با تکرار و زیاد شدن میزان مصرف، معتاد شده اند.
اعتیاد و دلایل آن
متخصصان اعتیاد را ازمسمومیّت های مزمنی می شناسند که برای برخورد با آن باید ابتدا از بررسی علّل وچگونگی گرایش به اعتیاد آغاز کرد.به ویژه آنکه وابستگی واعتیاد موضوع پیچیده ای است که با عوامل گوناگون اجتماعی، روانشناسی، علوم پزشکی می آمیزد ونادیده گرفتن هریک ازعوامل به منزله طفره رفتن ازتوجه لازم به یک مشکل مهم است.
بر اساس تحقیقات صورت گرفته مصرف مواد مخدر در جوانان بیشتر به منظور برطرف کردن اضطراب وافسردگی است. به عقیده یکی از متخصصان عادت به مصرف مواد مخدر مانند سایر عادت ها، عادت نمی شود مگر با انجام و تامین نیازهای فرد. جوانان به علت اینکه مانند بزرگسالان آمادگی پذیرش ومقابله با مشکلات زندگی را ندارند وبرخی ازمشکلات عادی برای آنان به صورت شدید وجدّی جلوه وتظاهر میکند بنابراین دربرابرمشکلات وخطرات احتمالی آسیب پذیرترند.
علل بروز اعتیاد
روانشناسان معتقدند عوامل عمده ای که موجب اعتیاد جوانان می شوند عبارتند از: زمینه های خانوادگی: الگوهای نامناسب رفتاری اطرافیان که منجر به تقلید کورکورانه نوجوانان از آنان می شود. سیگار کشیدن، اعتیاد به مواد مخدر و سایر کجروی های اخلاقی در خانواده موجب بد آموزی و زمینه سازی برای شروع انحرافات و آسیب های اجتماعی در بچه ها (اعم از کودک و نوجوان) می شود. در چنین خانواده هایی نوجوانان به جای اینکه به فکر انجام فعالیت های مثبت و سازنده باشند، مدام درصدد یافتن راه هایی برای مقابله با آثار این بحران ها هستند و در بدترین شرایط نیز خود درگیر آن می شوند.
فقر مادی خانواده: به رغم اینکه بین فقر مادی و اعتیاد به مواد مخدر هیچ ارتباطی وجود ندارد، ولی فقرعامل مهمی در معتاد شدن جوانان جامعه است.جوانان در شرایط فقر و نداری امکان دسترسی به بسیاری از امکانات آموزشی را از دست می دهند و هیچ تخصص و حرفه ای پیشه نمی کنند و در نتیجه در بازار کار جایی نمی یابند.
عدم آگاهی و کم سوادی: افرادی که از سواد و تحصیلات کمتری برخوردارند، آسیب پذیرتر از افرادی هستند که نسبت به مضرات و تاثیرات سوء مواد مخدر آگاهی دارند. هر چند نمی توان میزان تحصیلات افراد را عاملی برای مصرف این گونه مواد دانست، اما تحقیقات بسیاری نشان می دهند که هر چه سواد و میزان تحصیلات قشر جوان بالاتر باشد، کمتر به اعتیاد و استفاده از مواد روی می آورند. بر اساس آمار ۶۶ درصد افراد معتاد، سوادی در سطح ابتدایی و کمی نیز در سطح متوسطه داشته اند.
اختلافات خانوادگی: آمارها نشان می دهند نوجوانانی که والدین شان دچار مشکلات و مسائل اخلاقی و رفتاری هستند، بیشتر در معرض خطر اعتیاد و مصرف مواد مخدر قرار دارند. مشکلات رفتاری خانوادگی منجر به عدم امنیت و فشار روانی بر جوانان و نوجوانان می شود و آنان را از محیط امن خانواده دور می سازد. همین امر موجب ارتباط بیشتر او با دوستان و گاه افراد مسئله داری می شود که زمینه ساز بسیاری از مسائل اجتماعی بعدی می شوند.
فشار دوستان و هم سالان: گروهی از نوجوانان به دلیل سازگاری با دوستان و همسالان شان و یک رنگ شدن با آنها چنان موجودیت فردی - خانوادگی خود را فراموش می کنند که در برابر هر تقاضایی سر تسلیم فرود می آورند. هر چه روابط بین والدین و فرزندان نوجوان شان کاهش یابد، ارزش همسالان و روابط گروهی برای آنان بیشتر می شود.
اعتیاد دانشجویان
آمارهائی که همه ساله توسط حوزه امور دانشجویان وزارت علوم در خصوص میزان اعتیاد دانشجویان دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی منتشر می شود غالباٌ اختلاف زیادی با آمارهای منتشره توسط مراکز علمی و پژوهش دارد.بر اساس آخرین تحقیق صورت گرفته دردانشگاه های بزرگ تهران 150 هزار دانشجوی کشور در طول یک ماه حداقل از یکی از انواع مواد مخدر استفاده می کنند و بیش از 50 هزار دانشجو به یکی از انواع مواد مخدر ( تریاک، حشیش، هروئین و… ) معتاد می باشند.
دکتر آفرین رحیمی استادیار روانپزشکی مرکز ملی مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران که مجری این طرح پژوهشی بوده است مصرف الکل میان دانشجویان را بیش از سایر مواد بررسی شده ارزیابی و پس از آن نیز مصرف تریاک و حشیش را بالاتر از سایر مواد عنوان میکند که این الگوها در میان مردان و زنان دیده شده است. همچنین بیش‌ترین مصرف روزانه دانشجویان پسر تریاک، الکل و حشیش است، اما درباره دختران با توجه به کم بودن مصرف روزانه همه این مواد در مورد شـیوع‌شان نمی‌توان نتیجه خاصی گرفت.
به گزارش روزنامه سرمایه پــژوهــش دیـگـری کـه بـا نـام “شیوع‌شناسی مصرف مواد مخدر” در میان دانشجویان شهر تهران توسط وزارت علوم و معاونت دانشجویی دانشگاه تهران انجام شده تقریباً نتایج به دست آمده از پژوهش دانشگاه علوم پزشکی تهران را تایید میکند.شایع ترین مواد مورد مصرف دانشجویان در این پژوهش نیز سیگار، قلیان و مشروبات الکلی گزارش شده به طوری که میزان همبستگی بین مـیـزان شیوع مصرف مواد در بین دانشجویان به ترتیب مربوط به مشروبات الکلی 633⁄0 درصد، سیگار و قلیان 522⁄0 درصد، حشیش 455⁄0 درصد تریاک 399⁄0 درصد قرص اکس 288⁄0 درصد و هرویین 155⁄0 درصد بوده است.
الهه سهیمی، روانپزشک و پژوهشگر مرکز مطالعات اعتیاد دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز با توجه به پژوهش‌های متعددی که درباره اعتیاد دانشجویان انجام شده، می‌گوید: “ به‌طور متوسط در پسران دانشجو شیوع مصرف الکل در یک ماه حدود 15 درصد، تریاک 12 درصد و هرویین یک درصد را می‌توان تخمین زد.”
بـه عقیـده سهیمی بررسی نسبت دانشجویان در جمعیت معتادان کشور (حدود دومیلیون معتاد مرد) حاکی از آن است که به طور متوسط پنج درصد از این تعداد را دانشجویان تشکیل می‌دهند. او همچنین شیوع مصرف مواد در دانشگاه‌های مختلف کشور را متفاوت می‌داند و پیشنهاد می‌دهد: “ با برنامه‌ریزی جدی و مطالعات عمیق‌تر برای یافتن راه‌های موثر پیشگیرانه و امکان ارایه خـدمـات جدی مشاوره‌ای و درمان راهکارهایی اندیشیده شود. روش‌هایی که به صورت مداوم بتواند بهره‌وری استفاده از بودجه‌های فراوانی را که در سال‌های گذشته صرف پژوهش‌هایی در زمینه اعتیادشده افزایش داده و الگوی مناسبی از وضعیت کمی اعتیاد در کشور ارایه دهد.”
تناقض گویی مسئولین
در میان انتشارهمه این آمارها که حاکی از وجود معضلات بزرگی میان قشر جوان و تحصیل کرده جامعه است، مسئولین دست اندر کار همچنان آمارهای موجود را کذب می خوانند. سرتیپ پاسدار اسماعیل احمدی مقدم فرمانده نیروی انتظامی هفته گذشته و در حاشیه همایش مدیران ورزشی ناجا در گفت و گو با خبرنگاران گفت: “ نتایج بررسیهای ما نشان می دهد که تنها پنج دهم درصد از دانشجویان و دانش آموزان به مواد مخدر اعتیاد دارند. “
وی افزود: “ نتایج بررسیهای ما با آمار40 درصدی که برخی محافل از اعتیاد دانشجویان و دانش آموزان ارائه می‌دهند، بسیار متفاوت است.”
احمدی مقدم ادامه داد: “بر خلاف برخی اظهار نظرها که آن را به روان شناسان نیز منتسب می‌کنند، کمترین میزان تمایل به مصرف موادمخدر و اعتیاد در اقشار فرهیخته که دانشجویان نیز جزو آنان هستند، مشاهده می‌شود.”
فرمانده ناجا، با اظهار اینکه “زیاد نشان دادن آمار معتادان در کشور موجب سوء استفاده مجامع بین‌المللی می‌شود”، افزود: “با اعلام این آمارها مجامع بین‌المللی به جای قربانی دانستن، ایران را مصرف‌کننده مواد مخدر تولید شده در افغانستان به حساب خواهند آورد.”
آن هم در حالیکه پیش از این دفتر تحکیم وحدت در بیانیه تحلیلی خود در خصوص مسائل دانشگاه به این معضل میان دانشجویان اشاره کرده و آن را متناقض با شعار مسئولین در زمینه مبارزه با مواد مخدر دانسته بود. در بخشهایی از این بیانیه آمده است: “متاسفانه مسئولین وزارت علوم کمتر توجهی به مساله اعتیاد دانشجویان می نمایند و تنهابا الفاظ دهن پرکن مانند طرح جامع پیشگیری ازمصرف مواد در دانشگاهها رفع مسئولیت می نمایند.”
ظاهرا طرح جامع پیشگیری از مصرف مواد مخدر در دانشگاه ها نیز پس از انتشار آمار بالای اعتیاد دانشجویان توسط مدیران وزارت علوم به اجرا در آمده است.