… و خسرو شکیبایی رقیب هیچ کس نبود. او در عین حال که بسیار فروتن بود و در عین حال که اصلا فکر نمی کرد غیرقابل رقابت است، به خاطر بزرگی اش و منش بخشنده اش با هیچ کس احساس رقابت نمی کرد…
حمید هامون با اتوبوس شب رفت
به یاد خسرو شکیبایی
برای پروین و پویا
در یک جلسه معمولی هم که شرکت کنم هرگز صدای موبایلم را کسی نمی شنود. و موقع نمایش یک فیلم، هر فیلمی از هر کس و در هر جا که باشد موبایلم را خاموش می کنم. و اگر خارج از کشور باشم به دلیل هزینه سنگین رومینگ اصلا موبایلم را روشن نمی کنم، مگر در شرایط اضطراری… پیش از ظهر جمعه 28 تیر، سنگین و سخت از خواب بیدار شدم. با عجله لباس پوشیدم تا به اتوبوس فستیوال برسم و بتوانم ترافیک پیش بینی ناپذیر دهلی را بگذرانم و راه طولانی هتل تا محل نمایش فیلم را طی کنم و به موقع خودم را برسانم. بدیهی است که موقع نمایش اتوبوس شب در دهلی هم موبایلم را خاموش کردم. دلم می خواست همه احساس و واکنش های ملیت های مختلفی را که در سالن بودند درک کنم. وسط فیلم، صحنه ای که خسرو بابت کشتن احتمالی فروتن (فاروق) آن جور تلخ گریه می کرد و برای صدمین بار مرا تحت تاثیر قرار می داد نمی دانم چرا دلم می خواست موبایلم را روشن کنم. به سختی و به حرمت سالن تاریک و فیلم و سینما و انبوه تماشاگران، خواسته ام را مهار زدم و تحمل کردم.
بلافاصله پس از پایان فیلم موبایلم را روشن کردم. اولین پیامک آمد که خبر می داد خسرو رفته است. بلافاصله دیلیت کردم و به آدم های بیکاری که از این جور شوخی های زشت می کنند فحش دادم و موبایلم را توی جیبم گذاشتم. جلسه معارفه تمام شده بود و حالا باید می ایستادم برای پرسش و پاسخ. در طول چهل دقیقه پرسش و پاسخ، لرزش موبایلم را احساس می کردم. پیامک ها بود که می آمد. احساسی پنهان می گفت این پیامک ها دنباله ماجراست. ولی به خودم نهیب می زدم که تحمل کن. این فیلم تو و خسرو و مهرداد و احسان و کورش و مهدی و خیلی بچه های دیگر است. به احترام آن هم که شده فکر بد نکن.
جان به لب شدم از بس سعی کردم فکر های بد را عقب بزنم. از سالن که بیرون آمدم، خودم را به گوشه ای خلوت رساندم و از سر صبر سیگاری روشن کردم. انگار می خواستم شنیدن خبر را هر چه ممکن است به تاخیر بیندازم. و انداختم… بالاخره پیامک ها را نگاه کردم.هفت هشت تا بود و همه با شماره هایی که نمی شناختم. دیگر طاقت نداشتم. به همسرم تلفن کردم. پرسیدم خبر راست است؟ زد زیر گریه و گفت که در خانه خسرو است، پیش پروین و پوریا. و باز یک پیامک دیگر. این یکی آشنا بود. احمد طالبی نژاد که نوشته بود حمید هامون با اتوبوس شب رفت…
می خواستم همان شب به تهران برگردم ولی امکانش نبود. همیشه هند را دوست داشتم و همیشه آرزو کرده بودم به هند سفر کنم. یک بار هم بلیتش دستم بود برای فستیوال حیدرآباد و نتوانسته بودم بروم. و این بار هم که رفته بودم…نه، دیگر هند را دوست نداشتم. آرزو می کردم هواپیمای اختصاصی داشتم و و می توانستم همان شب به تهران برگردم ولی امکانش نبود. زندانی شده بودم. سه شب بعد هم مجبور شدم در هند بمانم…بالش من در اتاق 609 پارک هتل دهلی نو شاهد اشک هایی است در غم از دست دادن خسرو!
خسرو شکیایی غیر قابل رقابت بود، چه جلوی دوربین به عنوان بازیگر، چه پشت دوربین به عنوان همکار و مشاور و دوست، و چه میان مردم به عنوان ستاره ای محبوب و دوست داشتنی. آن قدر دوست داشتنی که دیدیم مرگش نه فقط برای دوستان و همکارانش، که برای همه مردم ایران باورنکردنی و بهت انگیز بود. ضربه ای بود واقعا! دل خسرو به گسترده دریا بود برای دوست داشتن و عشق ورزیدن به دیگران، به همگان. و مردم با آن بدرقه شورانگیز نشان دادند که این بی کرانگی را به خوبی دریافته بودند. و دل خسرو در عین حال بسیار کوچک و تنگ بود برای نامهربانی ها و دل گیری ها. او تاب کمترین بی مهری را از هیچ سو نداشت. بی مهری خودش نسبت به دیگران را، یا نامهربانی دیگران را به خودش. در فیلم خواهران غریب، خسرو و خانوم جون(مادرم) در صحنه هایی که مقید به گفت و گوی خیلی مشخصی نبودند می توانستند در چارچوب موضوع صحنه، هر چه می خواهند بگویند و الحق که هر دو استاد بودند در بداهه گویی.
صحنه ای که خانوم جان اصرار دارد به خانه خودش برود و خسرو اصرار دارد مادر بماند به نگهداری دخترش، با هم بگومگو می کنند. جر و بحث و دعوا می کنند. صحنه را فیلمبرداری کردیم. همین که کات دادیم، خسرو برافروخته، به سرعت غیبش زد. چند دقیقه بعد رفتم سراغش. گوشه آشپزخانه مچاله در خود نشسته بود و گریه می کرد. حیرت کردم. کنجکاو بودم بدانم چه پیش آمده است. گفت: “نشنیدی چی گفتم؟!به خانوم جان گفتم: مهربونی هات کو؟مهربونی هات کو؟” به خاطر جمله ای که فی البداهه در صحنه ای از فیلم به زبان آورده بود چنان خودش را شماتت کرده بود که فقط گریه می توانست آرامش کند!
شیوه بازیگری خسرو شکیبایی منحصر به خودش بود. او با همه وجودش جلوی دوربین می آمد و بازی می کرد. با همه وجودش و با همه اندامش، همه عضله های صورتش و همه احساس و توانش؛ که در اوج ناتوانی هم، چنان توانا بود که غیرقابل رقابت می نمود. پیش از خسرو، داوود رشیدی و رضا کیانیان را دیده بودم که هنگام فیلم برداری از بازیگر مقابل شان همان قدر مایه می گذارند که هنگام فیلم برداری از خودشان. مهرداد صدیقیان (بازیگر 18 ساله نقش عیسی در اتوبوس شب) می گفت: “پیش از فیلم برداری از آن که با خسرو شکیبیایی هم بازی باشم دچار اضطراب شده بودم و می ترسیدم که جلوی او خیلی کم بیاورم و خراب کنم. اما اولین روز فیلم برداری عمو خسرو چنان با من رفتار کرد و آن قدر اعتماد به نفس داد که همه اضطراب های تلنبار شده پیش از فیلم برداری به سرعت ذوب شد و فرو ریخت. رفتار عمو خسرو چنان بود که در همان اولین ساعت های آشنایی احساس می کردم او دوست قدیمی و صمیمی است که سال هاست می شناسمش.”
وقتی فیلم برداری اتوبوس شب را شروع کردیم شکیبایی سر فیلم رییس بود و سه چهار روز بعد به ما ملحق شد. بنابراین فرصت دورخوانی با خسرو را نداشتیم. سر فیلمبرداری اتوبوس شب اگر ساعت دو بعد از ظهر به بازیگر جوان قبراق می گفتم کار امروزت تمام شد، در چشم بر هم زدنی غیبش می زد و می رفت. اما به خسروی شصت و چندساله که از نارسایی کبد و قندخون رنج می برد اگر می گفتم: “کار امروزت تمام شد.” می گفت: “پس پلان های مهرداد چی؟” می گفتم: “خسروجان، تو برو، پلان های مهرداد را می گیریم.” انگار که بهش توهین شده باشد، نگاه می کرد و می گفت: “حالا هستم…” و می ماند. ساعت ها کنار اتوبوس چمباتمه می زد تا پاسخ دیالوگ های عیسی را خودش بدهد، تا به مهرداد کمک کند که جلوی دوربین حس بهتر و درست تری داشته باشد، و می ماند تا آخرین دقایقی که نور روز اجازه می داد کار کنیم. احساس مسوولیتش حیرت انگیز بود.
آبادان که بودیم، یک روز صبح خیلی زود راه افتادیم به قصد نخلستان سوخته برای فیلم برداری سکانس اول. کار آن صحنه تا عصر طول کشید تا بساط مان را جمع کنیم و راه طولانی نخلستان به آبادان را طی کنیم شب شده بود. باید توی هتل شام می خوردیم و بلافاصله می رفتیم صحنه شبانه را می گرفتیم که عیسی میان باد در نخلستان عماد را جستجو می کند. بعد از شام داشتیم راه می افتادیم که خسرو هم راه افتاد. گفتم: “خسرو، تو کار نداری.” گفت: “پلان عبور اتوبوس چی؟” گفتم: “خسرو جان! شب، لانگ شات عبور اتوبوس! یعنی از خود اتوبوس هم فقط دو تا چراغ دیده می شه، برو استراحت کن، پونزده شونزده ساعته داری کار می کنی.” گفت: “ اذیتم نکن، عمو رحیم به کسی اجازه نمی ده پشت فرمون اتوبوس بشینه!” گفتم: “بچه های فنی همه چیز رو بردن نخلستان، وگرنه اول صحنه تورو می گرفتیم. عبور اتوبوس رو باید جای دیگه ای بگیریم. سکانس عیسی هم دنگ و فنگ داره، باید نورپردازی کنیم، با کمپرسور باد بدیم. چند ساعت طول می کشه. برو بخواب، وقتی کار نخلستان تموم شد ماشین می فرستیم بیا سر صحنه.” گفت: “ نه، وقتی می گی خود اتوبوس هم به سختی دیده می شه یعنی بدون من می گیری.” این را گفت، راه افتاد و قبل از همه سوار مینی بوس شد که بریم سر صحنه. آن چا چند ساعت نشست تا کارتمام شد، نقل مکان کردیم به لوکیشن بعدی و پلان عبور اتوبوس را گرفتیم. سرتاسر فیلم اتوبوس شب هیچ نمایی از بیرون اتوبوس گرفته نشده که خود خسرو رانندگی نکرده باشد. شکیبایی پشت فرمان اتوبوسی قراضه (که خودم خواسته بودم قراضه باشد) در حالی که فرمان اتوبوس به اصطلاح گیج بود باید در جاده های غیراستاندارد شهرک سینمایی رانندگی می کرد. یعنی مسوولیت جان بیش از 40 سرنشین اتوبوس (از بازیگر و سیاهی لشکر گرفته تا همه گروه سازنده) را به عهده می گرفت. باید توی جاده پرگاز می رفت و وقتی به سراشیبی می رفت دنده را خلاص می کرد (که صدای موتور کم شود و مزاحم صدای صحنه نشود) و آن وقت دیالوگ هایش را می گفت. در تمام مدتی که رانندگی می کرد باید مواظب می بود که فاصله اش را با وانت پشت سری حفظ کند. داخل وانت ژنراتوری بود که برق چراغ های داخل اتوبوس را تامین می کرد و یک کابل از وانت به اتوبوس نصب بود و اگر فاصله وانت و اتوبوس بیشتر از طول کابل می شد، هم خطرناک بود و هم برق قطع می شد و همه چیز از نو. شکیبایی در چنان شرایطی آن بازی های درخشان را اجرا کرد. به بعضی از این بازیگران گران قیمت خوش چهره بگویید در شرایطی کاملا معمولی جلوی دوربین سه تا کار را با هم انجام بدهند. مطمئن باشی کار به برداشت یازده و دوازده می کشد و بالاخره هم مجبور می شوید به چیزی کمتر از آن چه خواسته اید رضایت بدهید.
خسرو شکیبایی نه تنها نسبت به بازیگر مقابلش که نسبت به همه چیز و همه کس احساس مسئوولیت می کرد. اگر پروژکتوری که به میله های داخل اتوبوس وصل بود لق می زد حواسش بود و به بچه های فنی گوشزد می کرد که مواظب چراغ باشند که توی سرشان نخورد. یا اگر کابل مانیتور وسط اتوبوس ولو بود و گره خورده بود تذکر می داد که مواظب باشید به پای تان گیر نکند.
در تمام طول شصت جلسه کار اتوبوس شب، در گرمای سوزنده کویر قم همراه با حمام خاک هر روزه و در سرمای استخوان سوز شب کویربه انضمام مورچه و عقرب و رطیل، خسرو همیشه سر ساعت می آمد و سر ساعت جلوی دوربین حاضر بود. همیشه سر صحنه یا هر جای دیگر با خودش موجی مثبت می آورد که به همه آرامش می داد و همه چیز و همه کس را متعادل می کرد. هرگز حاشیه نداشت. ادا و اصول و توقعات بی ربط نداشت. سوپراستار بازی بلد نبود. با گوشه و کنایه های گزنده به کلی بیگانه بود. هرگز هیچ مشکلی ایجاد نمی کرد. برعکس، با دل و جان و دلسوزانه آماده حل مشکلات دیگران بود.
خسرو (حداقل برای من این طور بود) اجازه داشت درباره فیلم نامه، دیالوگ ها، بازی خودش و دیگران، حرکت دوربین، … و هر نکته کلی و جزیی که در صحنه یا پشت صحنه می گذشت اظهارنظر کند. هم شعورش را داشت و هم مطئن بودی اگر چیزی می گوید، ذره ای شائبه خودخواهی یا خودنمایی در وجودش نیست.
خسرو بازیگری مولف و خلاق بود. دائما به لحظه لحظه های نقشش و به همه فیلم فکر می کرد و غالبا قبل از فیلم برداری و در فاصله تمرین تا فیلم برداری پیشنهادی تازه داشت. او در هر فیلمش (اگر فیلنامه را دوست داشت و اگر با کارگردان ارتباطی عاطفی برقرار می کرد) می توانست چیزی یا چیزهای بدیع و بکر به بازی اش اضافه کند و به غنای بازیگری در سینمای ایران بیفزاید. در خواهران غریب حرکت های اضافه سر و گردن بعد از بسیاری جمله ها و در تایید و تکمیل آن جمله را بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا می کرد و به این ترتیب به شخصت بعدی تازه می بخشید و چنین حرکتی را در هیچ فیلم دیگری تکرار نکرد.
او همیشه برای اجرا و نمایش این جور صحنه ها چنته اش پر بود. در اتوبوس شب پس از بسیاری جمله ها مکث هایی- گاه طولانی- و چنان هنرمندانه داشت که سرشار از جذالیت و شیرینی بود و با این مکث ها شخصیت را منحصر به فرد می کرد. بسیار پیش می آمد که خسرو شکیبایی میزانسن، دکوپاژ و مونتاژ از پیش فکر شده را تحت تاثیر بازی اش به کلی تغییر می داد. پس از مونتاژ اتوبوس شب فکر کردم شاید این مکث ها واقعا به ریتم فیلم لطمه می زند و من به دلیل دوست داشتن خسرو و بازی اش نمی توانم از آن ها بگذرم، به همین دلیل از بهرام دهقان خواهش کردم فاین کات فیلم را به عهده بگیرد. دهقان هنگام تدوین می تواند همه دل مشغولی های شخصی را فراموش کند و صرفا به ریتم درست فکر کند. آن مکث ها را که من تصور کرده بودم ممکن است زاید باشد و به ریتم لطمه بزند، بهرام دهقان هم تمام و کمال نگه داشت و آن ها را کوتاه نکرد.
از پشت شیشه اتوبوس، زیر باران و از نگاه عمو رحیم می بینیم که عیسی، فاروق (فروتن) را می برد سر به نیست کند، عمورحیم می زند زیر گریه و بعد از شنیدن صدای رگبار گلوله گریه اش اوج می گیرد. برای آن صحنه چند نمای عکس العمل از اسیرها، از بهیار و از عماد چشم بسته گرفته بودم. هنگام تدوین احساس کردم نباید نمای طولانی و بسیار تاثیر گذار گریه تلخ عمورحیم را تکه تکه کنم و لا به لایش نماهای عکس العمل بگذارم. فکر می کردم بهران دهقان آن نما را خرد می کند، اما بهرام هم ( شاید بر خلاف قاعده تدوین ) آن نمای طولانی را خرد نکرد.
در آخرین صحنه شب، فاروق با فرمانده بعثی، جلوی در اتوبوس جر و بحث می کند. ادعا می کند که حزب، کارگران درمانده خارجی را اجبارا به جنگ می فرستد و برای اثبات حرفش، از اسیر ها درباره ملیت شان می پرسد. در این صحنه عمو رحیم حضور ندارد. برای احتیاط یک نما از عمو رحیم گرفتم و او کنار نور تند چراغ اتوبوس ایستاده و سیگار می کشد. به خسرو گفتم هیچ احساس خاصی نشان ندهد، فقط به این فکر کند که چه شب پر ماجرایی را گذرانده اند. در مونتاژ، آن نمای احتیاطی را که نسبتا طولانی هم بود، به عنوان آخرین نمای شب استفاده کردم. بهرام دهقان پرسید: “کاربرد این پلان چیه؟” گفتم: “ این پلان به تماشاگر میگه که عمورحیم کجاس.” ( می دانستم که جواب قانع کننده ای نیست و منتظر یکی از متلک های بهرام بودم). گفت: “ وقتی عمو رحیم توی اتوبوس نباشه من به عنوان تماشاگر فکر می کنم حوصله شنیدن این مزخرفات رو نداره و بهترین موقعه که بره یه گوشه بشینه و بشاشه.” گفتم: “ با این همه عقرب و رطیل توی این بیابون، مطمئنی که نشسته کارشو می کنه؟” گفت: “ حتما می شینه، بنده خدا توی این بیابون، تو این سن و سال پروستات هم داره و ایستاده کارش سخت می شه.” گفتم: “درست می گی، این پلان طولانی واقعا زایده. خسرو قرار بود تو این پلان هیچ حسی رو القا نکنه. اما واقعا پلان با شکوهیه، نیس؟ دلم می خواد رو این پلان موسیقی هم بذارم. بعدها اگر کسی پرسید کاربردش چیه می گم یه پلانه در بزرگداشت خسرو شکیبایی، نه عمو رحیم! اشکالی داره؟” گفت: “نه، اشکالی نداره. تو هم به خودت فشار نیار، بعدها هیشکی نمی پرسه کاربردش چیه. چون پلان خوبیه، ربطش هم به کسی ربط نداره!“
به جرات و بدون تردید می گویم تصویری که من – پیش از فیلم برداری – از عمو رحیم راننده داشتم با آن چه که روی پرده می بینید خیلی متفاوت است و این تفاوت اساسی از خلاقیت خسرو می آید. سال ها پیش خسرو در مورد خوهران غریب گفته بود وقتی با پوراحمد کار می کنی میدانی فراخ در اختیار داری برای کشف و بده بستانی که در نهایت به غنای کار کمک می کند (نقل به مضمون نوشته ام، خسرو خیلی مفصل تر و شاعرانه تر گفته بود).
وقتی انتخاب بازیگران اتوبوس شب را شروع کردیم، اصلا به خسرو فکر نمی کردم، چون اولا سرکار بود و ثانیا از بیماری هایش خبر داشتم و اصلا تصور نمی کردم از پس کاری چنین طولانی و شاق بربیاید. فیلم نامه را برای یکی از بازیگران سرشناس فرستادم، خواند و گفت: “این که فقط یک راننده س که”! و نقش را قبول نکرد. دومین بازیگر سرشناس، فیلم نامه را که خواند کلی به به و چه چه کرد و گفت با سر می آیم، اما وقتش که رسید یک سریال تلویزیونی را (لابد به خاطر دستمزد بیشتر و شرایط راحت تر) به اتوبوس شب ترجیح داد و دست ما را توی پوست گردو گذاشت. بعدها چقدر ازش تشکر کردم که اتوبوس شب را رد کرد! و بازیگر سرشناس سومی به دلیلی موجه نقش را قبول نکرد و قرعه فال به نام خسرو شکیبایی افتاد تا هر دو این شانس را داشته باشیم بعد از خواهران غریب یک بار دیگر با هم زندگی کنیم. کار کردن با خسرو فقط کار نبود، زندگی بود. انگار یاری عزیز و دل بندی دل پذیر را دو ماه در کنارت داشته باشی و از لحظه لحظه این زندگی لذت ببری.
این همه حسن از عشق عمیق او به کارش و آموختن انضباطی هنرمندانه نشات می گرفت که معمولا در بازیگران هم نسل خسرو پیدا می شود. استاد انتظامی می گوید وقتی فیلم نامه ای را می خوانم و خوشم می آید و تصمیم می گیرم که بازی اش کنم دیگر به چند و چون دستمزدش فکر نمی کنم. خسرو هم این طور بود. درست برعکس خیلی از ستاره های تازه به دوران رسیده که قبل از هر چیز برای دستمزد چانه می زنند و اگر قرارداد دلخواه خود را امضا کنند، بعد به کار فکر می کنند. و همین ها هستند که تعادل هزینه های فیلم را در سینمای فقیر ایران بر هم می زنند. خسرو شکیبایی هرگز دست مزد نامعقولی پیشنهاد نکرد و نگرفت. شاید به همین علت و البته به دلیل نداشتن عقل معاش (مگر چنان عاشقی می تواند عقل معاش هم داشته باشد؟) خسرو مجبور بود برای گذران زندگی تا آخرین روزهای حیات کار کند وحتی گاه به فیلم های بد هم رضایت بدهد. اما حیرت انگیز این که او هرگز کارهایش را سرند نکرد. هرگز سبک سنگین نکرد. همیشه نسبت به همه کارهایش مثبت فکر می کرد و مثبت حرف می زد و مهم تر این که توده های مردم همیشه بسیار دوستش داشتند. همیشه حساب فیلم را از خود خسرو جدا می کردند. هر بازیگر دیگری با این تعداد فیلم بد که در کارنامه خسرو بود، از چشم مردم می افتاد. اما مردم انگار ته ته دل خسرو را دیده بودند و نمی توانستند او را دوست نداشه باشند.
بدون تردید خسرو شکیبایی غیرقابل رقابت بود و غیرقابل رقابت خواهد ماند. بدون این که بخواهم وارد جزییات بشوم و مقایسه کنم (که اصلا قابل مقایسه نیستند)، شکیبایی یک پدیده تکرار نشدنی بود، همان گونه که محمدعلی فردین و غلامرضا تختی.
… و خسرو شکیبایی رقیب هیچ کس نبود. او در عین حال که بسیار فروتن بود و در عین حال که اصلا فکر نمی کرد غیرقابل رقابت است، به خاطر بزرگی اش و منش بخشنده اش با هیچ کس احساس رقابت نمی کرد. سر صحنه در هر فرصتی بازیگران جوان یا تازه کار را می دیدی که گرد خسرو حلقه زده اند و او سخاوتمندانه تجربه های خودش را، تجربه های سال های دراز رنج و کار و خون دلش را با آن ها قسمت می کرد. او چنان نسبت به بازیگران مقابلش احساس مسوولیت می کرد که انگاراین وظیفه قطعی اوست که آن ها نه تنها در برابر خسرو احساس ضعف نکنند بلکه از او هم بهتر باشند. بهترین باشند. خسرو شکیبایی چنین بود.
منبع: ماهنامه فیلم