در حالی که طی نزدیک به یک سال گذشته موافقان و مخالفان توافق ژنو درباره دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای پیرامون توافق ژنو، اظهارنظرهای گوناگونی کرده‌اند، مشاور علی لاریجانی در مجلس نهم، گفته موضع رهبر جمهوری‌اسلامی درباره توافق ژنو روشن نیست؛ او اما این مساله را مثبت توصیف کرده است.
حسین شیخ‌الاسلام، مشاور علی لاریجانی و معاون سیاسی و قائم‌مقام سابق وزارت امورخارجه، در گفت‌وگویی
با خبرگزاری فارس، در پاسخ به سئوالی درباره نظر رهبر جمهوری‌اسلامی پیرامون توافق ژنو گفته: “اینکه موضع رهبری در مورد توافقنامه ژنو مشخص نیست نکته مثبتی است و این مشخص نبودن موضع به رهبری این اجازه را می‌دهد که بر اساس نتیجه مذاکرات بهترین و مناسب ترین تصمیم را اتخاذ کنند. ولی بلاشک هرآنچه متضمن حقوق ملت و ایران نباشد نخواهند پذیرفت”.
به گفته شیخ‌الاسلام “آنچه در مورد پرونده هسته‌ای ایران از ابتدا تا کنون اتفاق افتاده منطبق با راهبردی خردمندانه و دوراندیشانه و ثمربخش در مقابله با این ساختار زورگویانه بین‌المللی با کمال عقلانیت و درایت بوده است. این روند توسط مقام معظم رهبری اداره شده است”.
وی همچنین اضافه کرده که علی لاریجانی، رییس مجلس نهم، نیز در جریان کامل مذاکرات هسته‌ای قرار دارد و به شکل صد در صدی از آن حمایت می‌کند.
“خوشبین نیستم، اما مذاکره کنید”
طی نزدیک به یک سال گذشته مسوولان مختلف جمهوری‌اسلامی اظهارنظرهای مختلفی درباره موضع آیت‌الله خامنه‌ای پیرامون مذاکرات هسته‌ای مطرح کردند. برخی وی را مخالف و منتقد توافق ژنو و برخی دیگر او را موافق این موافقت‌نامه می‌دانند.
رهبر جمهوری‌اسلامی خود اما تاکنون موضع مشخصی درباره توافق ژنو اتخاذ نکرده است. وی تاکنون چند بار به ذکر این نکته اکتفا کرده که به مذاکره با غرب و آمریکا خوشبین نیست، گرچه مخالفتی هم با انجام این مذاکرات ندارد.
آیت‌الله خامنه‌ای تاکنون چندین بار گفته است که مخالفتی با طی شدن روند دیپلماسی ندارد. از آن جمله در سخنرانی خود در نخستین روز سال جدید، گفته بود: “مذاکره در موضوعات خاص اشکالی ندارد؛ منتها گفتم من اعتماد ندارم، خوشبین نیستم به مذاکره، لکن میخواهند مذاکره کنند، بکنند؛ ما هم به اذن‌الله ضرری نمی‌کنیم”.
رهبر جمهوری‌اسلامی پس از سفر حسن روحانی به نیویورک و گفت‌وگوی تلفنی وی با باراک اوباما نیز گفته بود: “ما از تحرک دیپلماسی دولت حمایت می‌کنیم و به تلاش دیپلماسی اهمیت می‌دهیم و از آنچه در سفر اخیر بود حمایت می‌کنیم. البته برخی از آنچه در سفر نیویورک پیش آمد به نظر ما بجا نبود، لکن ما به هیات دیپلماسی دولت عزیزمان خوشبین هستیم ولی به آمریکایی‌ها بدبین‌ایم”.
چند ماه بعد و در سال‌روز سیزدهم آبان نیز وی درباره مذاکرات هسته‌ای چنین اظهارنظر کرده بود: “بنده هم‌چنان که گفتم خوشبین نیستم؛ من فکر نمی‌کنم [از] این مذاکرات آن نتیجه‌ای را که ملت ایران انتظار دارد، به‌دست بیاید، لکن تجربه‌ای است و پشتوانه‌ی تجربی ملت ایران را افزایش خواهد داد و تقویت خواهد کرد؛ ایرادی ندارد اما لازم است ملت بیدار باشد. ما از مسوولین خودمان که دارند در جبهه‌ی دیپلماسی فعالیت می‌کنند، کار می‌کنند، قرص و محکم حمایت می‌کنیم، اما ملت باید بیدار باشد، بداند چه اتفاقی دارد می‌افتد [تا] بعضی از تبلیغا‌ت‌چی‌های مواجب‌بگیر دشمن و بعضی از تبلیغا‌ت‌چی‌های بی‌مزد و مواجب - از روی ساده‌لوحی - نتوانند افکار عمومی را گمراه کنند”.
رهبر جمهوری‌اسلامی در زمان دولت محمود احمدی‌نژاد نیز از روند طی شده در مذاکرات هسته‌ای حمایت کرده بود. در آن زمان با وجود دولت محمود احمدی‌نژاد و ریاست سعید جلیلی بر مذاکرات هسته‌ای، جمهوری‌اسلامی سیاستی متفاوت در مذاکرات را برگزیده بود. سیاستی که منجر به ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت و تحریم‌های غرب علیه جمهوری‌اسلامی شده بود. وی از مدافعان روشی بود که برخی آن را “دیپلماسی تهاجمی” نامیده بودند ودر دولت محمود احمدی‌نژاد پیگیری می‌شد. رهبر جمهوری‌اسلامی همچنین بارها به انتقاد از سیاست تنش‌زدایی در دولت سیدمحمد خاتمی پرداخته بود.
وی در سال ۹۱ پیرامون سیاست خارجی دولت احمدی‌نژاد گفته بود: “در زمینه‌‌ی دیپلماسی، فعالیت‌های خوبی دارد انجام می‌گیرد. دیپلماسی ما باید با روحیه‌‌ی انقلاب همراه باشد - یعنی اسلام انقلابی - این است که به ما بُرش می‌دهد. امروز ملت‌های منطقه از جمهوری اسلامی خوش‌شان می‌‌آید، به خاطر موضع مستقل اسلامیِ شجاعانه‌‌اش؛ این باید محفوظ باشد”. مساله‌ای که البته بارها تکرار شد: “امروز در عرصه‌‌ی سیاست خارجی، ثقل و وزنه‌‌ی کشور با چند سال قبل تفاوت دارد؛ ما در مسایل، تاثیرگذاریم؛ این‌ها مهم است. در حوادثی هم که پیش آمده، ما تأثیرگذار بوده‌‌ایم - که آن، داستان جداگانه‌‌ای دارد - به نظر ما آن هم خیلی مهم است”.
آیت‌الله خامنه‌ای اما پس از روی کار آمدن دولت روحانی، گفت که جمهوری‌اسلامی در مقابل کشورهای غربی “نرمش قهرمانانه” انجام خواهد داد. مفهومی که وی آن را این‌گونه توصیف کرد: “عرصه دیپلماسی، عرصه لبخند و درخواست مذاکره و مذاکره است اما همه این رفتارها باید در چارچوب چالش اصلی فهم و درک شود… با مساله‌ای که سالهای پیش نرمش قهرمانانه خواندم موافقم چرا که این حرکت در مواقعی بسیار خوب و لازم است اما با پای‌بندی به یک شرط اصلی”.
این سخنان رهبر جمهوری‌اسلامی که پس از آغاز به کار دولت حسن روحانی ایراد شد، از سوی ناظران سیاسی، به عنوان نشانه‌ای از عقب‌نشینی آیت‌الله خامنه‌ای و مسوولان جمهوری‌اسلامی مقابل تحریم‌های غرب ارزیابی شد؛ برداشتی که البته بارها از سوی مسوولان جمهوری‌اسلامی تکذیب شد.
چند ماه بعد علی سعیدی، نماینده ولی‌فقیه در سپاه پاسداران، به تشریح دلایل تغییر تاکتیک آیت‌الله خامنه‌ای در سیاست خارجی پرداخته و گفته بود که “تعداد نفرات و مقدار امکانات و تجهیزات… تغییر در وضعیت پیروان… میزان تهدید… و رفتار جبهه مقابل…” از دلایل این تغییر تاکتیک است.
علی‌رضا زاکانی، از نمایندگان اصول‌گرای مجلس در این‌باره گفته بود: “پس از انتخابات و تشکیل گروه جدید برای مذاکرات هسته ای در نخستین نشست بنا شد ایران درباره ۳ موضوع تسامح به خرج دهد که این ۳ موضوع شامل کاهش سطح غنی سازی به زیر ۲۰ درصد، تبدیل سوخت ۲۰ درصد به اکسید و جلوگیری از توسعه سطح غنی سازی بود و از سوی کشور های مقابل نیز متعهد بشوند که تحریم های اقتصادی و بانکی را بردارند”.
گرچه مهدی طائب، رییس قرارگاه عمار، پیرامون تغییر سیاست رهبر جمهوری‌اسلامی، گفته بود: “آمریکا مدعی است که مایل به مذاکره است اما ایران پای میز مذاکره نمی‌نشیند. اکنون نوبت آن رسیده تا مشت آمریکا در این زمینه نیز باز شود تا مردم دنیا بفهمند آنها اهل مذاکره نیستند. احمدی‌نژاد به درد مذاکره نمی‌خورد چرا که می‌گفت هولوکاست را قبول ندارد و اسرائیل باید از روی کره زمین محو شود. اما آقای روحانی برای مذاکره غیرقابل رد است. اصلا روی پیشانی او نوشته شده: «هذا رجل المذاکره!» بنابراین آمریکا دیگر نمی‌تواند به دنیا بگوید او اهل مذاکره نیست. اما می‌توانستند ادعا کنند که ایشان در ایران کاره‌ای نیست و تصمیم اصلی را رهبری می‌گیرد. اما در همین زمان مقام معظم رهبری، «نرمش قهرمانانه» را مطرح کردند تا آمریکا به مذاکره تن دهد”.
کاظم صدیقی، امام جمعه موقت تهران، نیز سال گذشته گفته بود که آیت‌الله خامنه‌ای دست دولت روحانی را برای مذاکره با غرب باز گذاشته تا به این ترتیب با دنیا اتمام حجت کند: “ما اتمام حجت می‌کنیم تا ببینیم در آخر چه می‌شود”.
سال گذشته محمداسماعیل کوثری در گفت‌وگویی با وب‌سایت اصول‌گرای عصر ایران، گفته بود: “از طریق آقایان احمدی‌نژاد و جلیلی و متکی، به غربی‌ها پیغام دادند که اگر سوخت مورد نیاز ایران را تا دو ماه دیگر تحویل دادید، که هیچ؛ وگرنه ما خودمان این سوخت را تولید می‌کنیم”.
بعد از توافق ایران و شش قدرت جهانی در ژنو، حسن روحانی در نامه‌ای به رهبر جمهوری اسلامی نوشت که به موجب این توافق، حقوق هسته‌ای و حق غنی‌سازی اورانیوم برای ایران به رسمیت شناخته می‌شود. آیت‌الله علی خامنه‌ای در پاسخ به روحانی نوشت: “دست‌یابی به آنچه مرقوم داشته‌اید در خور تقدیر و تشکر از هیات مذاکرات هسته‌ای و دیگر دست‌اندرکاران است.”
مخالفت خامنه‌ای با توافق ژنو
سکوت آیت‌الله خامنه‌ای درباره توافق ژنو اما باعث شده است که برخی اصول‌گرایان وی را مخالف این توافق بدانند و سخنانی را نیز از از وی در این زمینه نقل کرده‌اند.
محمداسماعیل کوثری پس از پایان دور اول مذاکرات ژنو، گفته بود که برخی از “مقام‌های عالی” در جمهوری‌اسلامی، نسبت به این توافق انتقاد داشته و به همین دلیل، دستور تشکیل شورایی ویژه برای نظارت بر مذاکرات هسته‌ای داده‌اند. شورایی که متشکل از رییس‌جمهوری، وزیر امورخارجه، رییس مجلس و رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس است.
در این مدت البته برخی دیگر از اصول‌گرایان نیز خبر از انتقادهای آیت‌الله خامنه‌ای به توافق ژنو داده بودند. جواد کریمی‌قدوسی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس، در این زمینه گفته بود که آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با سران سه قوه، گفته است: “از این متن تثبیت حق غنی سازی هسته‌ای ملت ایران بدست نمی‌آید و این توافقنامه ابهامات زیادی دارد و علت این مساله این هست که تیم مذاکره‌کننده بر حفظ حقوق هسته‌ای پافشاری نکرده است. من فقیه هستم و سه بار این متن را خوانده‌ام و از آن تثبیت حق غنی‌سازی هسته‌ای بدست نمی‌آید”.
یک سایت نزدیک به اصول‌گرایان نیز اقدام به انتشار فایل صوتی سخنان محمود نبویان، از اعضای جبهه پایداری کرده بود که در آن گفته آیت‌الله خامنه‌ای در دیدار با سران سه قوه، “انتقادهای اساسی” به توافقنامه ژنو وارد کرده و آن را مغایر استقلال ایران دانسته است.
بهمن ماه سال پیش علی‌رضا زاکانی، نماینده مجلس، نیز خبر داده بود که رهبر جمهوری‌اسلامی به تیم مذاکره‌کننده ایران تذکر داده است “که در مذاکرات آتی، سطح مطالبات خودتان را بالا ببرید”.
هفته نامه ۹ دی، به مدیرمسوولی حمید رسایی، نیز نوشته بود که “در پی آشکار شدن ضعف‌های متعدد و اشکالات جدی حقوقی و فنی توافق ژنو” آیت الله خامنه‌ای “در تذکری به دولت آقای روحانی، خواستار تقویت تیم مذاکرات شده است”.
اصول‌گرایان در ماه‌های اخیر بارها مدعی شده‌اند که رهبر جمهوری‌اسلامی از مذاکره‌ها رضایت ندارد و حتی سخنان نقل شده از وی تاکنون توسط دفترش تکذیب نشده است؛ مساله‌ای که با توجه به حساسیت دفتر وی درباره نقل‌قول‌هایی از این دست، می‌تواند نشانه‌ای از صحت آنها باشد.
خامنه‌ای و سیر تا پیاز مذاکرات
با وجود ادعاهای اصول‌گرایان، برخی مقام‌های دولتی و نیروهای نزدیک به دولت روحانی،گفته‌اند که مذاکرات هسته‌ای زیر نظر رهبر جمهوری‌اسلامی انجام می‌شود و وی بر تمام مراحل مذاکره نظارت دارد.
اکبر هاشمی‌رفسنجانی، رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام، در این زمینه گفته بود که “رهبری نظام هم قبل و هم بعد از مذاکرات، تیم دیپلماسی و کارهایشان را تایید کردند”.
علی‌اکبر ناطق‌نوری، رییس دفتر بازرسی بیت رهبر جمهوری‌اسلامی، نیز خبر از آن داده بود که مذاکره جمهوری‌اسلامی با گروه ۱+۵ پس از آن صورت گرفت که “مقام معظم رهبری اذن دادند” و “بدون اذن ایشان کسی سراغ مذاکره نمی‌رود”. به گفته ناطق‌نوری در این مذاکرات “یک نرمش قهرمانانه”دنبال می‌شود، اما “در دام توطئه دشمن نمی‌افتیم”.
وی همچنین اضافه کرده بود که “وزارت خارجه هم سیر تا پیاز مذاکرات را با مقام معظم رهبری در جریان می‌گذارد، البته هشدارهایی هم ایشان می‌دهند که مراقب و مواظب و هوشیار باشند. دشمن هوشیار است اما به مصداق «المومن کیس» شما باید هوشیارتر باشید”.
حمید بعیدی‌نژاد، معاون وزیر امورخارجه و مسوول دبیرخانه اجرای تفاهم‌نامه ژنو، در مصاحبه با ایرنا گفته بود که تمام روند و جزییات به اطلاع رهبر جمهوری‌اسلامی و بقیه نهادهای مرتبط می‌رسد، اما تیم مذاکره‌کننده هرگز سخنی از این نمی‌گوید که “محورها و جزئیات توافق شده در جریان مذاکرات، جزء به جزء و یک به یک، نظر مقام معظم رهبری را داشته است”.
نشریه توقیف شده آسمان نیز، با اشاره تلویحی به محمد فروزنده، رییس بنیاد مستضعفان و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، نوشته بود که “همان روزی که توافق ژنو صورت گرفت، همه چیز تمام شد”. به گفته فروزنده “توافق ژنو، مانند قرارداد ۵۹۸ است. نظام تصمیم به بسته‌شدن این پرونده گرفته است”.
این مساله بعدها مورد تایید برخی از اصول‌گرایان هم قرار گرفت. از آن جمله می‌توان به محمدرضا باهنر، نایب‌رییس مجلس نهم، اشاره کرد که در یک سخنرانی، گفته بود “خط اصلی را در مسائل هسته‌ای رهبری می‌دهد”. به گفته باهنر به همین دلیل منتقدان نباید نگران عبور از خطر قرمزها باشند، زیرا “تیم مذاکره‌کننده ما در خط نبرد قرار دارند و خط قرمزها نیز برایشان روشن است برخی‌ها نگرانند که آنها در مذاکرات وعده‌هایی بدهند اما کلید ۲۰ درصد که دست آقای ظریف نیست چراکه آنها وعده می‌دهند و نظام باید آنان را عملی کنند بنابراین خط قرمزها رعایت می‌شود و آقای ظریف نیز همه این مسائل را می‌داند”.
موضع خامنه‌ای چیست؟
این برای نخستین بار نیست که رهبر جمهوری‌اسلامی در برخی موارد مربوط به پرونده هسته‌ای، موضع مشخصی اتخاذ نمی‌‌کند و برخی سخنانی که از وی در این‌باره نقل می‌شود نیز مورد تایید یا تکذیب قرار نمی‌گیرد.
حسن روحانی در کتاب خاطرات خود با عنوان “امنیت ملی و دیپلماسی هسته‌ای” که پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۲ منتشر شده بود، درباره توافق سعدآباد میان ایران و سه کشور اروپایی - بریتانیا، فرانسه و آلمان - نوشته بود که برای کسب تکلیف با دفتر آیت‌الله خامنه‌ای تماس گرفته، اما از جانب وی “خبری نشده” است. در نتیجه، او با این ارزیابی که رهبر جمهوری‌اسلامی مخالف توافقنامه نیست، آن را امضا کرده است.
پیش از این برخی ناظران سیاسی گفته بودند که عدم موضع‌گیری مشخص رهبر جمهوری‌اسلامی درباره مذاکرات هسته‌ای و توافق ژنو، از آن روست که وی بتواند در صورت موفقیت یا شکست این مذاکرات، موضعی متناسب با وضعیت بگیرد و هزینه‌های شکست احتمالی یا امتیاز دادن به غرب را به گردن نگیرد.
مساله‌ای که اکنون مورد تایید یکی از مسوولان جمهوری‌اسلامی قرار گرفته و حسین شیخ‌الاسلام نیز تصریح کرده است که سکوت آیت‌الله خامنه‌ای به این دلیل است که بتواند “بر اساس نتیجه مذاکرات بهترین و مناسب ترین تصمیم را اتخاذ کنند”.
