در روزهایی که قوه قضاییه برای دولت ضرب‌الاجل تعیین کرده تا وایبر و واتس‌آپ را مسدود کند، دومین سفر حسن روحانی به آمریکا و استفاده تیم رسانه‌ای و تبلیغاتی او از شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده در ایران، بار دیگر خبرساز شده است. او و برخی اعضای کابینه‌اش در فاصله این دو سفر، چندین بار از فعالیت در فضای مجازی دفاع کرده‌اند و به نظر می‌رسد که دولت توانسته باشد از گسترده شدن دایره فیلترینگ جلوگیری کند. اما رییس جمهوری اسلامی ایران در کاهش و رفع محدودیت‌های حکومتی اینترنت و عمل به وعده‌اش در مورد دسترسی آزاد ایرانیان به اطلاعات جهانی ناکام مانده است.
از کارگروه به شورای عالی
تلاش برای فیلتر کردن واتس‌آپ و وایبر، دو شبکه ارتباطی پرطرفدار در میان ایرانیان، از سال گذشته آغاز شده است. حتی “کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه” حکم به فیلتر شدن واتس‌آپ داد اما دولت در اردیبهشت ماه امسال، نخستین اقدام عملی خود را در برابر گسترده شدن دایره فیلترینگ انجام داد و با نپذیرفتن حکم این کارگروه به دستور رییس‌جمهوری، عملا از آن سلب اختیار کرد.
دبیر کارگروه که معاون قضایی دادستان کل کشور است، همان زمان واکنش تندی به این تصمیم نشان داد اما این اعتراض راه به جایی نبرد. با این حال وقتی محسنی اژه‌ای، دادستان کل کشور ترفیع درجه گرفت و به معاونت ریاست قوه قضاییه هم رسید، حمایت از عبدالصمد خرم‌آبادی، معاونش را فراموش نکرد و به دولت اولتیماتوم داد اگر واتس‌آپ و وایبر را فیلتر نکند، قوه قضاییه وارد عمل خواهد شد.
از سوی مقابل و تا پیش از این، راهکار دولت برای بی‌اثر کردن تصمیمات کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، ارجاع موضوع فیلترینگ به شورای عالی فضای مجازی بوده است. کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، ۱۳ عضو دارد که ۶ عضو آن سهم دولت است و دو نماینده مجلس شورای اسلامی به همراه دادستان کل کشور (رئیس کارگروه)، فرمانده نیروی انتظامی، رییس سازمان تبلیغات اسلامی، رییس سازمان صدا و سیما، و نماینده دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی سایر اعضای این کارگروه هستند. اما شورای عالی فضای مجازی نهادی است که به دستور رهبر جمهوری اسلامی در اسفند ۱۳۹۰ تشکیل شد و وظیفه ایجاد مرکز ملی فضای مجازی کشور را به عهده دارد. رییس جمهوری، رییس این شوراست و انتخاب حسن روحانی برای سمت دبیری این شورا، محمدحسن انتظاری بوده است.
حسام‌الدین آشنا، مشاور فرهنگی رییس‌جمهور و سرپرست مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری پیش از این انتظاری را “فرد متخصص و جاافتاده‌ای” توصیف کرده بود که “از قدیمی ترین افراد فعال در حوزۀ فناوری ارتباطات است” و “وقتی ایشان حرف می‌زند دیگران راحت دور ایشان جمع می‌شوند و فضا آرام می‌شود و وقتی فضا آرام بشود فرصت فکرکردن مهیا می شود.”
او امیدوار بود که با این انتصاب، “قفل” فیلترینگ هم گشوده بشود اما گویا دبیر موردنظر دولت چندان با این نگاه و رویه موافق نیست. محمدحسن انتظاری، روز شنبه در حاشیه مراسم افتتاحیه اولین نمایشگاه امنیت فضای سایبری گفته که شورای عالی فضای مجازی تنها بحث سیاست‌گذاری‌های کلان را انجام می‌دهد و اجرای فیلترینگ بر عهده کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه است.
او همچنین عنوان کرده که تاکنون از نرم‌افزارهایی مانند وایبر و واتس‌آپ استفاده نکرده اما معتقد است باید در این زمینه “بر توانمندی‌های داخلی تکیه و در عین حال نیازهای مردم را برطرف کرد[…] برنامه‌های پیام رسان می‌توانند نیاز مردم را برطرف کنند اما تاکید ما بر این است که باید این نرم‌افزارها داخلی باشند.”
این مقام مسوول با اشاره به سیاست‌های این شورا در بحث فیلترینگ، خبر داده است: “بحث فیلترینگ از طریق خانواده‌ها نیز در نظر گرفته شده است که در حال حاضر شورای مجازی در حال بررسی آن است.”
واتس‌آپ بله، وایبر نه؟
پس از نامه معاون اول قوه‌قضاییه به وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، هنوز فضا برای پیش‌بینی آینده دو شبکه ارتباطی پرطرفدار در میان کاربران ایرانی مشخص نیست. حتی فرمانده نیروی انتظامی جمهوری اسلامی دو روز پس از این نامه عنوان کرد که “من موافق بسته شدن این شبکه‌ها نیستم اما باید مسائل و ملاحظات امنیتی رعایت شود.”
رمضانعلی سبحانی‌فر، عضو ناظر مجلس شورای اسلامی در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه هم گفته که اگرچه فیلتر شدن واتس‌آپ در این کارگروه مصوب شده اما بحث تانگو و وایبر هیچگاه مطرح نبوده است. این درحالی است که دبیر کارگروه در دی ماه سال گذشته عنوان کرده بود فیلترینگ تانگو، وایبر، واتس‌آپ و کوکو در دستور کار قرار دارد.
واتس‌آپ(WhatsApp) یک سیستم موبایلی پیام‌رسان است که در سراسر جهان بسیار محبوب و پرکاربرد است. در سال گذشته م یلادی ۴۵۰ میلیون کاربر از واتس‌آپ استفاده می‌کردند و هر روز یک میلیون کاربر به این جمع اضافه می‌شود. این اپلیکیشن پیام رسان در اسفند ماه سال گذشته توسط فیس‌بوک خریداری شد و کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه از همان زمان دستور به فیلتر شدن این شبکه داد.
وایبر هم یک شبکه پیام‌رسان متنی، صوتی، تصویری است که محبوبیت بسیار زیادی در بین کاربران ایرانی پیدا کرده و به زبان فارسی هم در دسترس است. بیش از ۱۱ درصد از کاربران وایبر در سراسر دنیا، ایرانی هستند.
روحانی و وعده‌هایش در حوزه فضای مجازی
روز اول اکتبر(۹ مهر) سال گذشته، جک دورسی، رییس و یکی از بنیانگذاران توییتر، حساب کاربری منتسب به حسن روحانی را خطاب قرار داد و نوشت: “عصر به خیر رییس‌جمهور، آیا شهروندان ایران می‌توانند توییت‌های شما را بخوانند؟” اشاره او به فیلتر بودن توییتر در ایران بود. پاسخ رییس‌جمهور امیدوارکننده بود: “عصر به خیر جک، همان طور که به کریستین امانپور هم گفتم تلاش می‌کنم تا مردم کشورم بتوانند به راحتی به تمام اطلاعات جهانی دسترسی داشته باشند، چون این حق آنهاست.”
یک سال گذشت و حسن روحانی بار دیگر به آمریکا رفت. این بار دک کاستولو، مدیر ارشد اجرایی (مدیرعامل) توییتر در قالب یک توییت از او پرسید: “آقای رییس جمهور! از توییت‌های‌تان از محل سازمان ملل متحد لذت می‌بریم. دوست داشتیم که مردم ایران هم از آن‌ها لذت ببرند. کی این اتفاق خواهد افتاد؟”
سوال این مدیر توییتر، تاکنون بی‌پاسخ مانده و بعید است جواب روشنی هم برای آن وجود داشته باشد. روحانی در اردیبهشت ماه امسال ضمن انتقاد از سیاست‌های محدودکننده در قبال دنیای سایبری، بر “حضور فعال در فضای مجازی” تاکید کرد و گفت که “امروز ما باید بلوک فارسی را در شبکه های اجتماعی هم از نظر فنی و هم از لحاظ علمی تقویت کنیم.”
او همچنین گفته بود که “حق ارتباط با شبکه اطلاعات جهانی را به عنوان یک حق شهروندی در کشور به رسمیت می‌شناسیم”. این سخنان همان زمان با واکنش انتقادی رییس قوه‌قضاییه مواجه شده بود که سخنان رییس‌جمهوری را “احساسی” می‌دانست. حالا هم که این قوه برای دولت ضرب‌الاجل تعیین کرده و مشخص نیست که آیا روحانی خواهد توانست لااقل از گسترش دایره فیلترشده‌ها جلوگیری کند؟
