در آستانه انتخابات ریاست جمهوری سال ۹۲، روز چهارشنبه هشتم خرداد محمد حسینی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از دستگاه‌های امنیتی خواست تا نظارت جدی‌تری بر ورود خبرنگاران خارجی داشته باشند. او دلیل این درخواست را حضور یک خبرنگار اسرائیلی بدون آگاهی دستگاه‌های امنیتی و اطلاعاتی جمهوری اسلامی درجریان انتخابات دوره قبل ریاست جمهوری بیان کرده اما از نام و نحوه اطلاع‌رسانی این خبرنگار حرفی نزده است؛ سخنانی که نشانگر محدودیت بیشتر رسانه های خارجی در انتخابات پیش روست.نظری که رضا رفیعی، خبرنگار “فری لانس” نشریات خارجی در ایران هم آن را تایید می کند: “فکرمی‌کنم نگرش امنیتی بر حضور خبرنگاران خارجی در انتخابات پیش رو سایه انداخته است. بخصوص اگر در روزهای پیش از انتخابات احساس ناامنی از سوی حاکمیت افزایش پیدا کند.”
هشدار وزیر ارشاد می تواند حاصل تجربه سال ۸۸ باشد. پس از برگزاری انتخابات دوره قبل و اعتراضات مردمی به نتایج انتخابات، در حالی که جهان چشم به اخبار ایران دوخته بود، دولت با محدود کردن رسانه‌های داخلی و خارجی روزنه خروج اخبار را تنگ‌تر کرد؛ خبرنگاران رسانه‌های خارجی از کشور اخراج شدند و دفاتر شان بسته شد و بسیاری از روزنامه‌نگاران داخلی دستگیر شدند.در این بین به ویژه روزنامه‌نگاران ایرانی که با رسانه‌های خارجی کار می‌کردند از دستگیری و بازداشت بی‌نصیب نماندند. از جمله روزنامه‌نگاران دستگیر شده می‌توان به رضا رفیعی خبرنگار نشریه تایم، مازیار بهاری خبرنگار مجله نیوزویک، لیسون آتاناسیادیس خبرنگار یونانی روزنامه واشینگتن تایمز و مجید سعیدی، عکاس بین‌المللی اشاره کرد.
از بازداشت تا “خود کنترلی”
اظهارات تازه وزیر ارشاد در راستای نظارت بیشتر بر حضور خبرنگاران خارجی، نخستین نشانه برای کنترل رسانه‌ها در فضای پیش از انتخابات نیست. پیش از این محمد‌جعفر محمدزاده، معاون مطبوعاتی این وزارتخانه هم از افزایش نظارت بر رسانه‌ها خبرداده و گفته بود: “امیدواریم که خود مطبوعات نیز بر عملکرد خود، خودکنترلی داشته باشند.”
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هم روز ۱۲ خرداد با اعلام اینکه برخی از روزنامه ها و رسانه ها به دنبال ایجاد شبهات در انتخابات هستند، گفت: “ما با هر رسانه و روزنامه ای که بخواهد به انتخابات آسیب وارد کند، از کیهان و ایران گرفته تا بهار و شرق بدون ملاحظه فرد و وابستگی شان به ارگان ها برخورد خواهیم کرد.”
محمد حسینی معتقد است: “بیگانگان دائما با ابزارهای مختلف به دنبال القاء فضای ناامیدی در جامعه هستند به طوریکه اخیرا اشپیگل گفته است انتخابات ایران یک همایش توخالی است و یا اینکه می گویند نتیجه انتخابات از قبل تعیین شده است و می‌خواهند این حماسه مردم را زیر سئوال ببرند، لذا ما باید از همه ظرفیت های کشور برای تشویق مردم به حضور گسترده در انتخابات تلاش کنیم.”
جرم؛ ارتباط با رسانه های خارجی
در راستای همین اعتقاد بود که زمستان سال گذشته، ۱۶ روزنامه‌نگار اصلاح طلب به بهانه ارتباط با رسانه‌های خارجی دستگیرشدند؛ بازداشتی که علی مطهری نماینده مجلس و عضو هیات نظارت بر مطبوعات دلیل آن را کنترل انتخابات عنوان کرده بود. همان موقع حیدر مصلحی وزیر اطلاعات اعلام کرد: “هدف اصلی فتنه‌گران در انتخابات آتی انتقام‌گیری و ضربه زدن به اصل نظام و انقلاب است و هدف وزارت اطلاعات جلوگیری از بوجود آمدن فتنه، قبل از انتخابات است.” سپس وزارت اطلاعات با صدور سه اطلاعیه جداگانه ادعا کرد که روزنامه نگاران بازداشتی با رسانه های فارسی زبان خارج از کشور در ارتباط بوده‌اند؛ اتهامی که طی این سالها همیشه متوجه خبرنگاران داخل کشور بوده است. همزمان نمایندگان ایرانی رسانه‌های خارجی در کشور هم همواره در شرایط سختی بوده و دستگیری، اتهام جاسوسی، حبس و… آنان را تهدید کرده است.
همه چیز باید هماهنگ شده باشد
“خبرنگار یک رسانه خارجی برای پوشش اخبار انتخابات ایران باید چه ضوابطی را رعایت کند؟ آیا از سوی مرجع یا نهادی بر تولید محتوای این خبرنگاران نظارت و یا دخالت می‌شود؟ اساسا خبرنگار رسانه خارجی متعهد به رعایت چه ضوابطی برای فعالیت در ایران است؟” این‌ها اولین سئوال‌هایی است که از رضا رفیعی، یکی از روزنامه‌نگارانی که ۲۴ سال نماینده ویژه سردبیری مجله تایم آمریکا در ایران بوده است می پرسم.
او که در سال ۱۳۸۸ به صورت “فری‌لنس” اخبار انتخابات را برای رسانه‌های خارجی مثل فرانس پرس، TF۱ فرانسه، برخی مطبوعات عربی، تلویزیون نروژ و… پوشش داده و به همین دلیل دستگیر و دادگاهی شده و دو سال را در زندان گذرانده است به روزمی‌گوید: “خبرنگاران رسانه های خارجی باید برای گرفتن ویزا و ورود به ایران به عنوان خبرنگار، تائیدیه مطبوعات خارجی وزارت ارشاد را دریافت کنند. یعنی اول از یک فیلترینگ امنیتی رد می‌شوند تا نگرش رسانه‌ای‌شان برای ورود به ایران مثبت ارزیابی شود. در زمان ورود به ایران نیز باید با دفتر مطبوعات خارجی هماهنگ شوند. باید مکان‌هایی را که مایل به بازدید هستند هماهنگ کنند تا فردی از سوی وزارت ارشاد همراهی‌شان کند. یا احیانا مسئولین آن وزارتخانه او را به مکان‌های از پیش هماهنگ شده می‌برند تا با افراد از پیش هماهنگ شده گفتگو کنند. هرگونه تخطی خبرنگار خارجی در ارتباط گیری با اتباع ایرانی می‌تواند برای خبرنگار خارجی و شهروند ایرانی تبعات منفی در بر داشته باشد. پس تعهد خبرنگار خارجی رعایت شرایط وزارت ارشاد است.”
رفیعی ادامه می‌دهد: “این موضوع پس از انتخابات تشدید شد. از خبرنگاران ایرانی این رسانه ها که در روزهای پس از انتخابات درایران بودند خواسته شد ایران را ترک کنند در غیر این صورت اجازه خروج از دفاتر کار خود را نداشتند. در واقع تهیه هرگونه گزارش از وقایع پس از انتخابات ممنوع و با افرادی هم که این موضوع را رعایت نکردند برخوردهای شدید شد. بعضا هم به زندان افتادند ۸۸و به جاسوسی متهم شدند.”
این روزنامه‌نگار در خصوص اظهارات جدید وزیر ارشاد مبنی بر نظارت بیشتر بر حضور خبرنگاران خارجی می‌گوید: “دامنه نظارت بر کار رسانه های خارجی بستگی به شرایط دارد. برای مثال، در ۲۲ بهمن خبرنگاران را میان راه‌پیمایان می‌برند تا آزادانه مصاحبه کنند، اما پس از تجربه سال ۸۸، که از خبرنگاران خارجی فراوانی برای پوشش خبری دعوت کرده بودند اما نتیجه اش معکوس شد، به نظرمی‌آید که شرایط سخت گیرانه‌تری برای آنها درنظرگرفته شود. البته خبرنگار خارجی موظف به رعایت قوانین و ضوابط کشور میزبان است. گرچه کار خبرنگار حرفه ای اصولا کشف واقعیت‌ها است، اما دربسیاری از موارد آنها تحت تاثیر شرایط به تفکری غیرواقعی از اوضاع می‌رسند.”
تبعیضی به ضرر ایرانی‌تبارها
با وجود تمام محدودیت‌هایی که اعمال شده و می‌شود، بسیاری نقش خبرنگاران رسانه‌های خارجی در ایران را در اطلاع رسانی بسیار موثر ارزیابی می‌کنند. در همین ارتباط رضا رفیعی، خبرنگار سابق مجله تایم می گوید: “خبرنگاران رسانه‌های خارجی نقش بسیار اساسی در آگاهی جهانیان از اوضاع درحال شکل گیری ایران پس از انتخابات داشتند. گرچه معتقدم که به دلیل محدودیت های حرفه‌ای که برای آنها قایل شده بودند، شهروند-خبرنگاران نقش واقعی در اطلاع رسانی را برعهده گرفتند و تحولی عظیم در نحوه دریافت تصاویر از وقایع را به وجود آوردند که سالها بعد در بهار عربی نیز نقشی اساسی داشت. شبکه‌های اجتماعی نیز به منبع بسیارارزشمندی برای خبرنگاران تبدیل شدند. این‌ها همه از سال ۸۸ به بعد شکل واقعی خود را پیداکرد. اما به هرحال خبررسانی حرفه‌ای هنوز جایگاه خود راحفظ کرده است.”
رفیعی با اظهار تاسف از اتهامات سنگین وارد شده به خبرنگاران ایرانی‌تبار خبرگزاری‌های خارجی که وقایع پس ازانتخابات را پوشش دادند، می افزاید: “مازیار بهاری خبرنگار نیوزویک رابه جاسوسی متهم کردند. من هم که در آن زمان اخبار ایران را به صورت خبرنگار فری‌لنس پوشش می‌دادم با همان اتهام رو به رو شدم و دوسال حبس کشیدم. حتی یکی از اتهامات من مصاحبه‌ای بود که چند سال قبل از آن با آقای هاشمی برای مجله تایم ترتیب داده بودم. همچنین به کاتالیزور آمریکا بودن متهم شدم. کار خبرنگاران ایرانی‌تبار مطبوعات خارجی بسیار سنگین‌تر و پرریسک‌تر است و این تبعیض همیشه وجود داشته.”
رفیعی توضیح می‌دهد: “حتی مجید سعیدی که یک عکاس معتبر ایرانی است به دلیل همکاری بامطبوعات خارجی دستگیر شد. بسیاری از افرادی هم که حتی با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور همکاری اندکی داشتند متهم شدند. این‌روزها این اتهامات سهمگین‌تر هم شده است. برای همین فکرمی‌کنم نگرش امنیتی بر حضور خبرنگاران خارجی در انتخابات پیش رو سایه انداخته است. بخصوص اگر در روزهای پیش از انتخابات احساس ناامنی از سوی حاکمیت افزایش پیدا کند.”
