آزادی بیان در خاورمیانه به مانند همه جوامع به فرهنگ مناسب، جامعه مدنی قوی، دولت پاسخگو و قانون مناسب برای تضمین آزادی بیان نیاز دارد.
اما موانع اساسی آزادی بیان در جوامع خاورمیانه از دو سوی ناشی می شود ۱- حکومت های شبه مدرن که دموکرات نیستند ۲- سنت فرهنگی همراه با برخی از باورهای مذهبی که آزادی بیان را تهدید خود می داند.
به عبارتی قدرتمندان از قدرت سیاسی و مذهب مردم برای تهدید آزادی بیان که پایه اصلی و تحکیم دموکراسی است سود می جویند. اما کشورهای مسلمان و خاورمیانه چه دولت ها و چه جوامع آن در موقعیت همانند قرار ندارند. ترکیه و تونس در تلاش برای رسیدن به دموکراسی هستند. در مصر و سوریه نظامیان برقدرت سوار هستند. در عربستان قدرت پادشاهی و سنت مذهبی بسیار قوی است. در اردن و مراکش شاهد رفروم تدریجی هستیم و…. ایران وضع متفاوتری دارد که موضوع بحث من می باشد.
ایران و آزادی بیان
دموکراسی خواهی ایرانی سابقه طولانی دارد که از اواسط قرن نوزدهم شروع شده است. در میان طرفداران آزادی، روشنفکران مسلمانی بوده اند که تلاش کرده اند که بین دین و فرهنگ و آزادی رابطه مثبت برقرار کنند.این جریان در ایران توانسته است که موثر باشد و موج های اجتماعی در کنار روشنفکران دیگر ایرانی برقرار کند. اما تا رسیدن به مرحله برگشت ناپذیر به دموکراسی و آزادی بیان راه طولانی در پیش داریم.
به عنوان نمونه در جامعه ما آزاد بیان است اما آزادی بعد از بیان نیست. قدرت حکومتی و برخی از جریانات مذهبی با کمک برخی از قوانین به آزادی بیان حمله می کنند و ایجاد رعب و وحشت می کنند.
موقعیت فرهنگی و سیاسی و جامعه مدنی و هم قوانین ما حالت دو گانه دارند که به تشریح اختصاری آنان می پردازم.
۱- موقعیت فرهنگی جامعه و آزادی بیان
سطح فرهنگ جامعه در میان اقشارمردم بخصوص شهر نشین به حد و اندازه ایی است که طالب حقوق شهروندی و آزادی های مدنی و اجتماعی هستند.
میزان اقشار تحصیل کرده ای جامعه ما بالا است. خواسته بسیاری از زنان در جامعه برابری مردان حقوقی و فرصت های شغلی می باشد.حتی حق کاندیدا شدن برای مقام ریاست جمهور می باشد.
در میان برخی از روحانیون ایرانی تمایل به نرمش برای آزادی های مدنی ایجاد شده است.به عنوان نمونه آیته الله منتظری که فقیه سرشناش در امور مذهبی است حق شهروندی بهائیان را پذیرفته است.
این تمایل در ایران برای آزادی بیان بوسیله روشنفکران هم تئوریزه می شود روشنفکران مسلمان آزادی بیان را با عقاید دینی اسلام نزدیک می کنند این تلاش برای تعامل میان اسلام با آزادی بیان با توجه به وجود اقشار شهر نشین و تمایل برخی از روحانیون به تعامل اسلام با آزادی بیان، چشم انداز امید بخشی به بهتر شدن آزادی بیان در جامعه ما می دهد.
در مقابل جریان هایی هستند که با این رشد فرهنگی برای آزادی شهروندی در ایران مقابله می کنند. این جریان ها به توجیه این که اسلام با آزادی بیان به شکل غربی آن موافق نیست. تلاش می کنند که بنیان آزادی در ایران که همان آزادی بیان است را تهدید کنند. به همین خاطر است که با توجه به مذهبی بودن اکثریت مردم ایران.بهتر است که از تلاش مذهبیون آزادی خواه درایران حمایت کرد چرا که این تلاش در ایجاد فضای بهتر برای بدست آوردن آزادی در ایران موثرتر است.
۲- حکومت و آزادی بیان
حکومت ها با آزادی به طور کلی سر مهر نیستند. با این وصف در جامعه ما آزادی مسئله مهمی است که مردم آن را طلب می کنند این کشمکش به اندازه ایی است که در درون حکومت جمهوری اسلامی جریاناتی ایجاد کرده است که به آزادی بیان در اندازه هایی باور دارند. از همین روی است که در سالهایی اخیر انتخابات با هیجان بیشتری دنبال می شود چون جناح حکومتی که از آزادی هر چند محدود حمایت می کند مورد اقبال مردم قرار می گیرد.
به عنوان مثال در انتخابات ۱۳۶۷ ه.ش مردم به آقای خاتمی رای دادند که از آزادی بیان در مقایسه با رقیب انتخاباتی خود حمایت می کرد. در سال ۱۳۹۲ه.ش هم وضع به همین منوال بود و کاندیدایی که از آزادی بیشتری حمایت می کرد انتخاب شد.
اما این یک سوی ماجرااست. در حکومت ایران مخالفان آزادی قوی هستند. اینان با توسل به برخی از قوانین و قوه زور و قهریه جلوی آزادی بیان را در جامعه را می بندند. از اختیارات خود در قوه قضائیه و نهاد های امنیتی سواستفاده می کنند.
به عبارتی خواست مردم برایب آزادی بیان در حکومت ایران هم کشکمش کرده است منجر به ایجاد جناج هایی شده است که با هم برای تصاحب رای مردم به رقابت می پردازند اگر چه این رقابت به دموکراسی معقول و قابل قبول نزدیک نشده است.
۳- جامعه مدنی و آزادی بیان در ایران
جامعه مدنی ایران در حال شکل گرفتن است.اگر چه با فشار های زیاد روبرو است. نهاد های مدنی زیادی در ایران شکل گرفته اند. اما هنوز قدرتمند نشده اند در سالهای اخیر این نهاد در عین تلاش با مشکلات فراوانی امنیتی مواجه بوده اند. اما به سختی به کار خود ادامه می دهند. اعضای فعال آن به زندان می روند از کار اخراج می شوند.
اما بدون نهاد های مدنی قوی آزادی بیان حامی واقعی ندارد.نهاد های مدنی در ایران در تکاپوی آزادی هستند.اقشار جدید شهری و حتی روستایی تمایل دارند که با ایجاد نهاد مدنی از حقوق خود محافظت کنند برخی از قوانینی که مانع از آزادی مدنی است را تغییر دهند. از همین روی با به راه انداختن کمپین های گوناگون تلاش خود را ادامه می دهند. درانتخابات ۱۳۹۲ جامعه مدنی ایران با تیز هوشی تلاشک رد که جناحی که در ایران طرف دار تشنج و کشمکش با جهان بود را از ریاست قوه مجریه دور کند. اما هنوز جناح های افراطی در حکومت ایران قدرت دارند.
در مجموعه رفتار جامعه مدنی ایران برای رسیدن به آزادی های اساسی مانند آزادی بیان در جریان است.
۴- قوانین و آزادی بیان
در قانون اساسی و قوانین مدنی ایران قوانین متضادی وجود دارد که می تواند آزادی بیان را تهدید کند.این قوانین با حق تفسیر انحصاری از سوی حکومت به خصوص برخی از قضات قوه قضائیه باعث می شود بر علیه آزادی بیان به کار گرفته می شود.که تلاش جامعه مدنی ایران برای تغییر این قوانین ادامه دارد.
اگر چه برخ نابرابری های قومی و جنسیتی و عقیدتی در این قوانین وجود دارد که تبعیض آمیز است. در عین حال قوانینی هم وجود دارد که به برابری شهروندان حکم می کند. تلاش فعالان مدنی براین است که قوانین برابرطلب مبنای تفسیر قوانین شوند. هم چنین قوانین تبعیض آمیز تغییر کنند. چنین تلاشی برای تغییر قوانین در ایران ادامه دارد.
آزادی بیان و تلاش جامعه مدنی
به اختصار می توان گفت که در جامعه ایران کشمکشی در جریان است که به دنبای استقرار آزادی است این کشمکش با خواست مردم شهری طالب حقوق شهروندی مبارزه مردم را شکل مدنی-سیاسی داده است که نوعی رشد یافته گی فرهنگی جامعه.را می رساند. رشدی که توانسته است در درون حکومت طرف دار یابد و هم جامعه مدنی را فعال سازد و قوانین ناعادلانه را به چالش بکشاند.
در این میان اندیشمندان مسلمان که در پی تعامل دموکراسی با اسلام هستند نقش مهمی بازی می کنند چرا که زمینه فرهنگی جامعه را برای آزادی بیان و عقیده مساعد می کنند
اندیشمندان غربی و هم جوامع غربی می باید این نقش را درک کنند. با حمایت از این نقش راه هر جامعه را برای رسیدن به آزادی بیان به رسمیت بشناسند. در عین حال با تعامل با اندشمندان آن جامعه تجربیات خود را منتقل کنند.
سوئد کشوری دارای تجربه های مهم در باره آزادی است که می تواند برای تجربه اندوزی نه تقلید مورد توجه جوامع دیگر قرار بگیرد.
این مطلب در سمینار آزادی بیان در شهر دانشگاهی (اوپسالاUPPSALA( سوئد در روز ۱۲/۰۲/۲۰۱۴ ارائه شده است.