پرونده/ حکایت – محمود واعظی: گزارشی که با عنوان “جوایز ادبی برای محتوای دور از ادب! چگونه برخی جوایز ادبی فرهنگ اسلامی را نشانه می‌روند” در خبرگزاری حکومتی فارس منتشر شد، نمونه‌ای از برخورد جمهوری اسلامی ایران با ادبیات مستقل کشور است. چنین زبان و چنین نگرشی نسبت به جوایز ادبی خصوصی، مخصوصاً در سال‌های دولت محمود احمدی‌نژاد باب بود و گام به گام، راه را برای انتشار ادبیات مستقل، عرضه و پخش و بررسی و نقد و جایزه دادن به چنین ادبیاتی، تنگ و تنگ‌تر ساخت.
خبرگزاری فارس در سوتیتر خبر خود می‌نویسد: “این جوایز با استفاده از خلاهای قانونی و نیز غفلت متولیان امر به نویسندگان این پیام را می رسانند که ما به این نوع آثار توجه می‌کنیم و با برگزیدن این نوع آثار که باعث سستی در مبانی اعتقادی خوانندگان می‌شود، کالای مورد پسند خود را نیز به جامعه عرضه می‌کنند و مخاطب را به سمتی که خود در نظر دارند هدایت می‌کنند.”
دولت جدید حسن روحانی، همراه خودش نوید کمی فضای بازتر برای ادبیات مستقل آورد، نویدی که در عمل با تردیدهای فراوان همراه است. جوایز ادبی خصوصی، بیشترین ضربه را در سال‌های اخیر از محدودیت‌های اعمال شده از طرف دولت خورده‌اند و در همین ماه گذشته، جایزه ادبی بنیاد هوشنگ گلشیری، جایزه مهم دیگری بود که تعطیلی خود را رسماً اعلام کرد. قبل از این، جایزه ادبی یلدا در ۱۳۸۴ و روزی روزگاری در ۱۳۸۹ تعطیلی خود را رسماً اعلام کرده بودند.
ایرنا، خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی ایران در گزارشی با عنوان “جوایز ادبی خصوصی؛ امیدی که حسرت شد“، فهرستی از مشکلات فعلی این جوایز را عرضه کرده است: جایی برای برگزاری جوایز نیست، هیچ سالنی در اختیار مدیرهای این جوایز قرار نمی‌گیرند. اجازه رسمی از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای برگزاری مراسم این جوایز صادر نمی‌شود. بودجه‌ای برای جایزه در اختیار این جوایز نیست. ممیزی و سانسور باعث شده است تا عرضه کتاب‌ها با مشکلات فراوان صورت بگیرد و جوایز انتخاب‌های محدودی برای بررسی داشته باشند. سر راه این جوایز، سنگ‌اندازی می‌شود.
این گزارش، در معرفی ۹ جایزه ادبی مستقل ایران نوشته شده است. جوایزی که بعضاً تعطیل شده‌اند، اما همیشه این امیدواری وجود دارد تا در زمانی مناسب، بتوانند دو مرتبه به صحنه ادبیات و فرهنگ ایران بازگردند. در کنار این جوایز، جایزه‌های نیمه‌دولتی مانند “جایزه ادبی بوشهر” یا جایزه‌های دولتی، مانند جایزه کتاب فصل، کتاب سال، جلال آل احمد و پروین اعتصامی و… نیز هر ساله برگزار می‌شوند.
۱ – جایزه مهرگان ادب
ابتدا در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ توسط شرکت “پکا” برگزار می‌شد و معروف به جایزه ادبی پکا بود. پکا، یک شرعت تعاونی پخش و توزیع متشکل از ناشران برجسته کشور بود، هرچند این شرکت تعطیل شد و از آن به بعد، به صورت مستقل با دبیری علیرضا زرگر و با حمایت مالی شکوه فرگاه، اکرم طاهر‌پور و سودابه سلگی برگزار می‌شود. این جایزه به جز در بخش ادبیات، در حوزه محیط‌زیست و علم هم جوایز خود را اعطا می‌کند. در سال‌های اخیر، این جایزه برگزار نشده است. از جمله برندگان این جایزه، حسین سناپور با “نیمه غایب”، ابوتراب خسروی با “اسفار کاتبان”، محمد حسینی با “آبی‌تر از گناه”، بلقیس سلیمانی با “بازی آخر بانو”، حسین مرتضاییان آبکنار با “عقرب روی پله‌های راه‌آهن اندیمشک یا از این قطار خون می‌چکد قربان” و شاهرخ گیوا با “مونالیزای منتشر” است. تمامی این رمان‌ها، از آثار برتر سال‌های اخیر ادبیات ایران بوده‌اند.
۲ – جایزه ادبی گردون
در سال ۱۳۶۹ مجله “گردون” توسط عباس معروفی پایه‌ریزی شد. هرچند این مجله توقیف شد، عباس معروفی به زندان و شلاق محکوم شد و معروفی از کشور گریخت و در آلمان، با کمک بورس خانه هاینریش بل زندگی ادبی را مجدد آغاز کرد و مجله گردون را در کنار “خانه هنر و ادبیات هدایت” در خیابان کانت برلین، به فضایی ادبی و ایرانی در آلمان تبدیل کرد. مجله گردون دو جایزه ادبی برگزار می‌کرد، “قلم زرین گردون” و “تیرگان”. هر دو جایزه بعد از خروج معروفی از ایران، به محاق رفتند.
۳ – جایزه ادبی بنیاد هوشنگ گلشیری
فرزانه طاهری، بعد از درگذشت همسر خود مرحوم هوشنگ گلشیری، بنیاد هوشنگ گلشیری را در خرداد ۱۳۷۹ تأسیس کرد. چند تن از دوستان نزدیک گلشیری هم به او ملحق شدند و یکی از کارهای اصلی بنیاد، جایزه گلشیری بود. این جایزه ۱۳ دوره برگزار شد و در حوزه‌های بهترین رمان، بهترین مجموعه داستان، بهترین رمان اول و بهترین مجموعه داستان اول، به برندگان خود جایزه می‌داد. این جایزه شامل بر تندیس، لوح تقدیر و جایزه نقدی بود. جایزه بهترین رمان و مجموعه داستان یک میلیون تومان و جایزه رمان اول و مجموعه داستان اول، ۵۰۰ هزار تومان بود. از برندگان این جایزه می‌تواند به احمد محمود با “درخت انجیر معابد”، زویا پیرزاد با “چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم”، رضا قاسمی با “هم‌نوایی شبانه ارکستر چوب‌ها”، فریبا وفی با “پرنده من”، ابوتراب خسروی با “رود راوی”، یعقوب یادعلی با “آدب بی‌قراری”، مهسا محب‌علی با “عاشقیت در پاورقی” و… اشاره کرد.
۴ – جایزه شعر کارنامه
جایزه شعر کارنامه را با نام جایزه شعر امروز ایران نیز می‌شناسند. یکی از معروف‌ترین جوایز ادبی مستقل در زمینه شعر فارسی معاصر است و آن را موسسه کارنامه اعطا می‌کند. همه‌ساله با دبیری حافظ موسوی و حضور منوچهر آتشی و دیگر چهره‌های شعر معاصر، این جایزه برگذار می‌شد. در سال ۱۳۸۴ با توجه به توقیف مجله “کارنامه”، این جایزه برگزار نشد و دوره پنجم آن هم با توجه به هم‌زمانی با درگذشت منوچهر آتشی، برگزار نشد. درنهایت با توجه به عدم صدور مجوز برای بسیاری از کتاب‌های آثار مطرح شعر ایران، این جایزه خود را تعطیل اعلام کرد. از برندگان این جایزه، گراناز موسوی با “پا برهنه تا صبح”، عباس صفاری با “دوربین قدیمی” و شهاب مقربین با “کنار جاده بنفش کودکی‌ام را دیدم” هستند.
۵ – جایزه روزی روزگاری
در سال ۱۳۸۵ به همیت مدیا کاشیگر، جایزه روزی روزگاری اعلام موجودیت کرد و در سال ۱۳۸۶ اولین دوره آن برگزار شد. هدف این بود تا در زمینه‌های آفرینش داستان کوتاه فارسی، رمان فارسی، اثر داستانی غیرایرانی و ادبیات نمایشی، این جایزه جوایز خود را اعلام کند. هرچند بعد از سه دوره، وب‌سایت رسمی جایزه نوشت: با توجه به شرایط کنونی کشور، برگزاری مراسم پایانی جایزه روزی روزگاری، از سوی دبیرخانه جایزه، تا مدت نامعلومی به تعویق افتاد.
۶ – جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعات
در سال ۱۳۷۹، این جایزه برای پشتیبانی از آثار فاخر داستانی شکل گرفت. هر سال قرار بود علاوه بر انتخاب مجموعه داستان و رمان از یک چهره تاثیرگذار در ادبیات داستانی ایران و یک روزنامه‌نگار فعال نیز تجلیل شود. دلیل اولیه شروع این جایزه از سمت احمد غلامی، حذف نام احمد محمود از فهرست برندگان نهایی جایزه بیست سال ادبیات داستانی ایران در سال ۱۳۷۷ توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اعلام شده است. دوره اول جایزه در تالار کمال در دانشگاه تهران و در بقیه دوره‌ها در تحریریه روزنامه‌های شرق و اعتماد برگزار شد. از جمله برندگان چهره‌های این جایزه، احمد محمود، محمود دولت‌آبادی، رضا براهنی، سپیده زرین‌پناه، سیمین دانشور، علی‌اشرف درویشیان، گلی ترقی و ابراهیم گلستان هستند. این جایزه در ده دوره برگزار شد.
۷ – جایزه ادبی صادق هدایت
از سال ۱۳۸۱، جایزه ادبی صادق هدایت به همت دفتر هدایت و وب‌گاه سخن برگزار شده است. این جایزه متمرکز بر داستان‌های کوتاه است و در فضا وب برگزار می‌شود. تلاش شده است تا نظام برگزاری این جایزه، به دور از اِعمال هر گونه سانسوری باشد، برای همین، این اجازه داده می‌شود تا داستان‌ها قبلاً منتشر نشده باشند و به جای نسخه مکتوب، در فضای وب منتشر گردند. این جایزه اغلب چهره‌های جدیدی را معرفی می‌کند. در سال ۱۳۹۲ این جایزه به شیوا رمضانی برای “لعنتی”، فائزه فرهومند تهرانی برای “فنجان‌های خالی” و امیلیا نظری برای “آقای سزار غمگین است” رسید.
۸ – جایزه ادبی واو
انجمن مطالعاتی و آثار داستانی متفاوت، واو، جایزه خود را به ادبیات بلند (رمان) و داستان بلند منتشر شده در هر سال اعطاء می‌کند. نامزدهای دوره دهم این جایزه (آخرین دوره برگزار شده) عبارت بودند از “دومینانت یا مامان اون زنه رو که داره می‌دوئه می‌بینی؟” نوشته فرید قدمی، “گراف گربه” نوشته هادی تقی‌زاده، “بت دوره‌گرد” نوشته مرجان بصیری، “من منچستر یونایتد را دوست دارم” نوشته مهدی یزدانی خرم.
۹ – جایزه هنر و ادبیات گمانه‌زن
جایزه هنر و ادبیات گمانه‌زن، جایزه‌ای مستقل است که هر سال به فعالان عرصه ادبیات علمی‌تخیلی، فانتزی و وحشت در ایران داده می‌شود. اولین دوره آن نیز در سال ۱۳۸۴ برگزار شد و در آن زمان مسابقه داستان‌نویسی گمانه‌زن نام داشت، اما بعدها چهره عوض کرد و در قالب یک جایزه ادبی مستقل و حرفه‌ای، برگزار شد. این جایزه در زمینه‌های تالیف و ترجمه، جوایز خود را اعطاء می‌کند.
