امیرحسین لطیفی
چند روز پیش، معاون وزیر اقتصاد دولت اصلاحات در نشستی تخصصی در جبهه مشارکت با اشاره به ارقام مربوط به درآمدهای ارزی سالانه کشور از محل فروش نفت، نشان داد که درآمد نفتی دولت احمدی نژاد در دو سال و نیم اخیر، برابر با درآمد نفتی دولت خاتمی در طول هشت سال فعالیت خود بوده است. “سعید شیرکوند” سپس با بیان اینکه دولت نهم تمام این درآمد را به اقتصاد ناتوان کشور پمپاژ کرده، افزود: “اقتصاد ما به هیچ وجه توان جذب این درآمدها و به کارگیری آنها را در تولید ندارد و نتیجتا شاهد افزایش شدید نقدینگی و تورم هستیم.“
مساله مورد اشاره این اقتصاددان به درآمدهای بی‌سابقه نفتی دولت احمدی نژاد، موضوعی است که در ماههای اخیر به طور جدی مورد توجه کارشناسان و فعالان اقتصادی و سیاسی قرار گرفته است. آنها که شعارهای ابتدایی و وعده‌های بعدی دولتمردان نهم را به خاطر می‌آورند، اکنون می‌پرسند چرا با توجه به کسب درآمدهای افسانه‌ای ارزی از پول نفت، این دولت نتوانسته است آن را در خدمت شکوفایی اقتصاد کشور به کار گیرد و بلکه برعکس، درآمد نفتی به افزایش نقدینگی، تورم و گرانی منجر شده است.
از نخستین کسانی که درآمد سرشار نفتی دولت نهم را به طور جدی برای افکار عمومی مطرح کرد، “محمد ستاری‌فر” معاون خاتمی و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی دولت اصلاحات بود که تابستان گذشته در یک مناظره تلویزیونی با “فرهاد رهبر” رئیس مستعفی این سازمان در دولت احمدی نژاد شرکت کرده بود. ستاری‌فر در این مناظره تایید جانشین خود را جلب کرد که دولت احمدی نژاد به خاطر افزایش بی‌سابقه قیمت نفت از درآمد بی‌سابقه‌ای برخوردار شده که نتوانسته از آن به نحو صحیحی استفاده کند.
نفوذ استدلال ستاری‌فر در اشاره به درآمد 120 میلیارد دلاری دولت در سال‌های 84 و 85 از محل فروش نفت به حدی بود که بر اساس نظرسنجی صدا و سیمای جمهوری اسلامی، 85 درصد بینندگان این مناظره پس از دیدن آن حق را به جانب ستاری‌فر دادند.
اما دولت احمدی نژاد و مقامات اقتصادی آن، از آن زمان تا امروز، هیچ تلاشی برای پاسخ‌گویی به این استدلال محکم آماری به خرج نداده‌اند. تنها در اولین روزهای پس از پخش این برنامه از سیما، برخی رسانه‌های محافظه‌کار سعی کردند رقم 120 میلیاردی را نادرست نشان دهند و رقم صحیح را 96 میلیارد دلار ذکر کردند؛ که این ادعا هم پس از طرح جزئیات آمارهای مورد استناد معاون خاتمی فراموش شد.
از آن زمان تاکنون، پرسش از محل هزینه‌کرد این درآمد افسانه‌ای دولت بارها از سوی اصلاح طلبان مطرح شده و همواره از سوی دولت و مجس اصولگرا بی‌پاسخ مانده است. معدود دفعاتی نیز که کارشناسان سران جناح اصولگرا تلاش کرده‌اند به این پرسش مهم پاسخ بدهند، سرانجامی جز عدم پاسخ‌گویی صحیح نداشته است.
آخرین نمونه از این رویکرد، پاسخ احمدی نژاد به سوال یکی از دانشجویان بسیجی در مراسم سه‌شنبه این هفته دانشگاه علم و صنعت در این باره بود. آن دانشجوی بسیجی، سوال کارشناسان منتقد دولت نهم را خطاب به احمدی نژاد تکرار کرد که: “درآمد 120 میلیاردی کجا رفته است؟” پاسخ احمدی نژاد به این سوال، چیزی این نبود: ”دولت خارج از مصوبه مجلس نمی‌تواند حتی یک ریال از درآمدهای نفتی استفاده کند، باید اجازه مجلس را داشته باشد و بدون اجازه مجلس نمی‌تواند این پول را تزریق کند.“
درآمدی نزدیک به 200 میلیارد دلار
ارقامی که اکنون معاون وزیر اقتصاد دولت خاتمی بازگو کرده است، حاکی از این است که کل درآمد ارزی از ابتدای دولت خاتمی در نیمه دوم سال 76 تا نیمه اول 84 در مجموع 194 میلیارد دلار بوده است. محمد خاتمی هم چندی پیش در سخنانی انتقادآمیز در خصوص عملکرد اقتصادی دولت نهم، به درآمد متوسط سالانه بیست و اندی میلیارد دلاری دولت خود اشاره کرده بود و آن را با درآمد 50 میلیارد دلاری دولت احمدی نژاد در سال 85 مقایسه کرده بود.
در همین حال شیرکوند به موضوعی اشاره کرده که در آن سخنان هم مورد اشاره خاتمی قرار گرفته بود: دولت خاتمی بیش از 5⁄14 میلیارد دلار اضافه درآمدهای نفتی را برای دولت بعد در حساب ذخیره ارزی باقی گذاشته است. رقمی که به همراه درآمد ارزی دو سال 84 و 85 به بیش از 120 میلیارد دلار می‌رسد.
اکنون این اقتصاددان درآمد ارزی دولت نهم در سال 86 را نیز حدود 70 میلیارد دلار تخمین زده (تخمینی که مورد تایید معاون بازاریابی شرکت ملی نفت نیز هست) که با حساب او اگر به درآمد نفتی یک سال و نیم قبل اضافه شود، درآمد خالص نفتی دولت احمدی نژاد را به 179 میلیارد دلار خواهد رساند؛ و واضح است که با احتساب ارقام موجود در حساب ذخیره، تا پایان امسال رقم در مجموع می‌توان گفت دولت احمدی نژاد حدود 200 میلیارد دلار در اختیار داشته است.
حال کارشناسان و صاحبنظران باید بار دیگر خطاب به احمدی نژاد، مجلس هفتم و مجموعه حاکمیت یکدست اصولگرا، سوال آن دانشجوی بسیجی را تکرار کنند که: “درآمد 120 میلیاردی کجا رفته است؟”
سه هفته پیش، نمایندگان اقلیت اصلاح طلب مجلس هفتم با طرح یک تذکر خطاب به احمدی نژاد از او خواستند محل هزینه شدن درآمد 120 میلیارد دلاری دو سال گذشته را مشخص و به نمایندگان اعلام کند. تاکنون پاسخی از سوی احمدی نژاد و دولتمردانش در این باره منتشر نشده، اما این موضوع پس از آن زمان هم چند بار در نطق‌های پیش از دستور مجلس و همچنین بارها در تحلیل‌های رسانه‌ای مطرح شده است؛ که بالاخره این درآمد افسانه‌ای کجا رفته و تاثیر آن بر اقتصاد کشور چه بوده است.
وقتی این سوال از سوی نمایندگان اقلیت مطرح شد، رسانه‌ها به سراغ تعدادی از آنها رفتند تا از واقعیت ماجرا و سرنوشت این دلارهای میلیاردی مطلع شوند. “ولی‌الله شجاع‌پوریان” نماینده اصلاح طلب بهبهان در آن زمان از پایبند نبودن احمدی نژاد به وعده‌های خود در خصوص تاثیر افزایش قیمت نفت در زندگی مردم انتقاد کرد و افزایش مشکلات اقتصادی به‌رغم درآمد افسانه‌ای نفتی را نشانه ناتوانی دولت دانست.
شجاع‌پوریان در اظهارظنر خود به دو نکته اشاره کرد که ابعاد جدیدی از مساله را فاش می‌کرد. او در خصوص حساب ذخیره ارزی، آمارهای اعلام شده از سوی دولت را کهنه و ناصحیح ارزیابی کرد و ادعای دولتمردان مبنی بر خالی بودن این حساب را عجیب و غیر واقعی دانست. همچنین این نماینده، دولت نهم را به “کارهای فراقانونی متعدد” متهم کرد و در همین راستا احتمال برداشت دولت از پول نفت بدون اجازه مجلس را مطرح کرد.
این اظهارات و دیگر انتقادات اصلاح طلبان، با واکنش “کاظم انبارلویی” سردبیر روزنامه رسالت (و منتقد منصف کنونی دولت!) روبرو شد که ادعا می‌کرد: “اصلاح‌طلبان و طراحان برنامه پنج ساله چهارم مقصر اصلی نیامدن پول نفت بر سر سفره‌ها هستند.“
اما “هادی حق‌شناس” نماینده اصلاح طلب بندرانزلی به این ادعا پاسخ داد و گفت: “تفاوت اصلی دولت نهم با دولت هشتم در همین تفکر است. در دولت هشتم مبنا و جهت‌گیری این بود که پول نفت به طور مستقیم در اختیار دولت قرار نگیرد و سرمایه‌گذاری شود، حساب ذخیره ارزی برای همین ایجاد شد… آنچه که مسلم است دولت نهم بیش از دولت‌های اصلاحات و سازندگی از پول نفت استفاده می‌کند با این حال شرایط اقتصادی کشور مناسب‌تر از پیش نشده است.“
این عضو کمیسیون برنامه و بودجه در عین حال به نکته‌ای در خصوص درآمد 120 میلیارد دلاری اشاره کرد که پیش از این مورد مورد تاکید نمایندگان بود: “هزینه‌های عمرانی در سال 85، 13 هزار میلیارد تومان و در سال 86، 15 تا 18 هزار میلیارد تومان عنوان شده، یعنی هزینه‌های عمرانی در دو سال گذشته در حدود 28 تا 30 هزار میلیارد تومان بوده است. این در حالی است که در این مدت درآمد حاصل از فروش نفت 120 میلیارد دلار برآورد می‌شود. این موضوع بیانگر آن است که بخش عمده درآمدهای نفتی صرف هزینه جاری دولت شده است.“
مفهوم هزینه شدن در هزینه‌های جاری، در وهله اول چیزی جز از دست رفتن سرمایه گرانقدر نفت نیست. اما با توجه به اینکه امکان هزینه‌کرد درآمدهای دولت در بخش جاری نیز در قانون بودجه سالانه محدود می‌شود، تنها راه ناگزیر همان است که چند نماینده تاکنون به صراحت یا اشاره مطرح کرده‌اند، یعنی برداشت‌های خارج از چارچوب دولت از حساب ذخیره ارزی.
به عقیده کارشناسان، در پیچ و خم لوایح متعدد متمم که در سال قبل ارائه شد، اختیارات دولت در برخی حوزه‌های خاص و نیز درآمدهای خارج از حسابرسی شرکت ملی نفت، دولت امکان بهره‌برداری‌های خارج از بودجه را می‌یابد که برگزاری برخی همایش‌ها، برنامه‌ها و پروژه‌های خاص حامیان دولت، برخی وعده‌های خارج از مصوبه مجلس به کشورهای مختلف از جمله در حوزه آمریکای لاتین و نیز هزینه‌های گزاف سفرهای استانی، نشانه‌های اختیارات (به تعبیر نماینده بهبهان) “فراقانونی” دولت احمدی نژاد در زمینه استفده از درآمدهای نفتی است.
در همین مورد آخر، یعنی سفرهای استانی، به اعتراف معاون اجرایی احمدی نژاد در 7 آبان امسال، تاکنون بیش از 17 میلیارد دلار هزینه شده است که به طبع بخش عمده آن باید مربوط به بخش عمرانی باشد. حال آنکه در بودجه‌های سالانه چنین ارقام مستقلی برای استان‌ها دیده نمی‌شود. گو اینکه بسیاری از مصوبات و وعده‌های دولت در استان‌ها نیز خارج از بودجه سالانه بوده، که موارد آن بارها در رسانه‌ها مطرح شده است.
مجموعه اینها نشان می‌دهد که درآمد 200 میلیارد دلاری تا پایان امسال به دست می‌آید و از دست می‌رود، بدون اینکه به تغییر مثبتی در اقتصاد کشور بینجامد. آیا دولت و مجلس اصولگرا در آینده نزدیک در این باره پاسخگو خواهند بود؟