البرز محمودی
در پی اظهارات اخیر عبدالکریم سروش، آیت‌الله حسین نوری همدانی از مراجع تقلید در قم با بیان اینکه “مطالب سروش از سلمان رشدی بدتر است “اعلام کرد: “نظریه‌های مذهبی عبدالکریم سروش ریشه نبوت، قرآن و وحی را زده است.” به گزارش سایت مذهبی “حوزه نیوز” که متعلق به “مرکز مدیریت حوزه علمیه قم” است، این مرجع مذهبی در جمع شاگردان خود گفت: “جریان سلمان رشدی در سب النبی منحصر می‌شد، ولی آقای سروش ریشه نبوت، قرآن و وحی را زده است که اگر از روی غرض باشد، تکلیف دیگری داریم.”
به گزارش این سایت، آیت الله همدانی درادامه درس “خارج فقه” خود یادآور شد: “وی ]سروش[ یکی از دانشجویان انقلابی ما بنام حاج فرج بود و در تلویزیون هم سخنرانی‌هایی داشت، ولی اکنون این آقا قدم به قدم از اصول و مبانی دینی باز می‌گردد.“
این مرجع تقلید با تأکید بر اینکه “نزول قرآن امری الهی و خارج از مجرای علل و اسباب عادی بوده است”، گفت: ”نمی‌توان این معجزه جاوید را با اشعار که از امور بشری و برپایه تخیلات است، مقایسه کرد.تنزل قرآن که حاوی حقایق عالم است به درس شعرا، ظلم بسیار بزرگی است و امیدوارم مطالب این فرد، ناشی از جهل وی باشند نه تعمد!“
اظهارات این مرجع تقلید درحالی از سوی سایت حوزه نیوز منتشر می شود که آیت‌الله نوری همدانی همچنین روز چهارشنبه گذشته در دیدار باجمعی از فرماندهان نیروی زمینی سپاه و دست‌اندرکاران پایگاه اطلاع‌رسانی مجلس شورای اسلامی در این باره گفته بود: “هنگامی که بنده نماینده امام در اروپا بودم، این آقا مترجم ما بود و الان نغمه مخالفت با انقلاب و اسلام را در غرب بلند کرده است و غربی‌ها همین را می‌خواهند که یکنفر ایرانی که قبلا خودش را به انقلاب چسبانده بود، اکنون از اندیشه‌های اصیل اسلامی برگردد.“
در آن سخنرانی این مرجع تقلید همچنین با حمله به سروش گفته بود: “این شخص که البته سوادش هم آنقدر بالا نیست، اشتباهات فراوانی دارد و بر ما لازم است که پیامبر(ص) و قرآن را بهتر بشناسیم.“
نوری همدانی با رد نظریه سروش در مورد قران، گفت: “او قدم به قدم از اصول و مبانی دینی باز می‌گردد.“
نظریه جدید سروش
عبدالکریم سروش در جدید‌ترین نظریه خود، “وحی و نزول قرآن” را امری “زمینی و متأثر از حالات شخصی پیامبر اسلام” دانسته و “نزول وحی به پیامبر اسلام” را با “الهام‌گیری شاعر برای سرودن شعر”، امری مشابه قلمداد کرده است.
به نوشته میشل هوبینک: “این چیزی است که اصلاح‌گر مشهور ایرانی عبدالکریم سروش در کتاب‌اش «بسط تجربه‌ی نبوی» که قرار است ترجمه‌اش سال آینده منتشر شود، می‌گوید. سروش با این دیدگاه از بسیاری از اصلاح‌گران تندروی مسلمان پیش‌تر می‌رود.سروش در مصاحبه با زم‌زم، چکیده‌ای از این آراء را بیان کرده است. سروش در «بسط تجربه‌ی نبوی» روشن می‌سازد که نظرش درباره‌ی خطاپذیر بودن معرفت دینی تا حدی درباره‌ی قرآن نیز صادق است. سروش در کنار اندیشمندان دیگری چون نصر حامد ابوزید و محمد ارکون، در شمار گروهی اندک از اصلاح‌گران رادیکالی است که مدافع رهیافتی تاریخی به قرآن هستند.اما او در کتاب‌اش از بسیاری از همکاران رادیکال‌اش فراتر رفته است. او مدعی است که قرآن نه تنها محصول شرایط تاریخی خاصی است که در بستر آن شکل گرفته است، بلکه برآمده از ذهن حضرت محمّد و تمام محدودیت‌های بشری او نیز هست. سروش می‌گوید این سخن، سخنی بدیع و تازه نیست؛ چون بسیاری از اندیشمندان سده‌های میانه هم قبلاً به آن اشاره کرده‌اند.“
متن کامل این گفتگو را اینجا بخوانید
این مصاحبه در دیماه سالجاری منتشر شد و پس از آن روزنامه کارگزاران بیستم بهمن با سروش گفتگویی در این مورد انجام داد. در اولین سوال این مصاحبه از دکتر سروش پرسیده می شود: پاره ای از روزنامه ها و سایت های اینترنتی اخیرا آورده اند که دکتر سروش رسما “نزول قرآن را از جانب خدا انکار کرده و آن را کلام بشری محمد دانسته است.” آیا چنین است؟ و البته پاسخ سروش اینچنین بود: “شاید مزاح کرده اند یا خدای نکرده اغراض سیاسی و شخصی داشته اند.“
واکنش به سخنان سروش
با این حال آرا و نظرات سروش با واکنش هایی همراه بوده است. از جمله این واکنش ها مربوط به مجید مجیدی کارگردان سینما بود. روایت صبح صادق، نشریه داخلی سپاه پاسداران در این مورد خواندنی است: “مجید مجیدی، کارگردان برجسته و مستقل ایرانی که اکنون آوازه او در سراسر جهان پیچیده، با انتقاد شدید از هتاکی اخیر عبدالکریم سروش به پیامبر اکرم(ص)، او را همنوا با کاریکاتوریست های دانمارکی دانست.در حالی که برخی مدعیان دیانت بیش از هر چیز در پی مقاصد سیاسی خود هستند، مجیدی که به تازگی با “آواز گنجشک ها” برنده جشنواره بین المللی برلین شد، با بیان هنرمندانه خود پاسخ “برداشت های سال 86” سروش را داد که با تشبیه دریافت پیامبر اکرم(ص) از وحی به برداشت شاعران گفته بود: پیامبر نقشی محوری در تولید قرآن داشته است.
به گفته مجیدی اگر آن روز که برخی روشنفکران، عصمت و علم غیب ائمه را زیر سوال بردند و نفی کردند، یا مسلمات تاریخی چون غدیر و شهادت حضرت زهرا[س] را افسانه خواندند یا مانند همین قلم منحرف، زیارت جامعه کبیر را (مرامنامه شیعه غالی) برشمردند، سکوت نمی کردیم، امروز جسارت را به مرحله پیامبر و قرآن نمی رساندند، تا علناً پیامبر را فردی عامی و ناآگاه و هم سنگ افراد جاهلی بخوانند و قرآن، کلام الهی را محصول بشری بخوانند. این کارگردان در پایان اظهاراتش گفت: “کسی که ادعای مولوی شناسی می کند، و برای او بیش از معصومان ارج و اعتبار قائل است، بداند که به حکم مرادش مولوی، کافر است.”
این اظهارات مجیدی با واکنش های زیادی همراه شد از آن جمله احمد زید آبادی، در یادداشتی با عنوان “بساط تکفیر” نوشت: “قضاوت در باره کلام ایشان ]سروش[ از موضع یک متخصص دین در صلاحیت یک کارگردان فیلم‌های سینمایی مانند آقای مجید مجیدی نیست که بخواهد بانگ شبه تکفیر و تفسیق برآورد.….مسلما حق اهل دین و معرفت است که با حفظ آداب و موازین بحث، به محاجه با آقای سروش برخیزند و پاسخ او را هم بشنوند، اما برافراشتن پرچم تکفیر آن هم از سوی افراد ناآشنا به این مباحث، در این میان چه محلی از اعراب دارد؟”
اما غیر از زیدآبادی، عطاءالله مهاجرانی درباره گفت‌وگوی اخیرعبدالکریم سروش درباره قرآن به نقش “سیاسی خبرگزاری فارس” در این جریان اشاره کرد و در وبلاگ خود نوشت: “طرح موضوعی با این درجه از اهمیت و حساسیت در یک مصاحبه کوتاه با خبرنگاری که مطامع سیاسی آشکاری دارد و در مقدمه مصاحبه، آن را پنهان نکرده، بالقوه چنین نقدونظرهایی را در پی دارد.“
ادعای مهاجرانی وقتی اهمیت میابد که به تیتر های اخیر این خبرگزاری در مورد اندیشه های سروش توجه شود:
- مظاهری‌سیف: این ادعا که الهام از نفس پیامبر می‌آید متأثر از بودیسم است
- یثربی: ادعای بشری بودن قرآن در تاریخ اسلام بی‌سابقه است
- پاسخ “بهاءالدین خرمشاهی” به قرآن‌ستیزان
- پاسخ “ایازی” به اظهارات “عبدالکریم سروش” درباره قرآن
- قائمی‌نیا: “سروش” دیگر یک اصلاح‌گر دینی نیست
- واکنش آیت‌الله “جعفر سبحانی” به اظهارات “عبدالکریم سروش” درباره قرآن
در این میان تنها واکنش آیت الله سبحانی موجب شد تا عبدالکریم سروش در مقام پاسخ براید. سروش در نوشتاری با عنوان ”بشر و بشیر” خطاب به سبحانی نوشت : “ضمن سپاس نهادن به جهد پر شهد و خطاب بی عتاب حضرت آیت الله، از باز بودن باب این مباحثه و مناظره استقبال می کنم و خواستار تداوم آنم و می افزایم که من اکنون در یکی از دانشگاه های آمریکا به تدریس اشتغال دارم و کاری را که ببرکت سعه صدر مسئولان در ایران از انجامش محرومم، در اینجا انجام می دهم. مایلم که پس از بازگشت به ایران، در صورت امکان از حضرت آیت الله دعوت کنم تا محیطی امن و آرام فراهم آورند و در گفتگویی حضوری درین خصوص شرکت جویند و احقاق حق و ابطال باطل کنند.“
پس از این بود که خبرگزاری فارس از پاسخ دوباره آیت‌الله سبحانی در دومین نامه خود به دکتر سروش خبرداد که در آن ”با تذکر و یادآوری برخی نکات مثبت زندگی گذشته وی، خالصانه از سروش خواسته است در علل تغییر نزولی خود به کاوش بپردازد.“
در این نامه در خصوص مباحثی همچون “دوری دوستان قدیم از سروش”، “حقیقت وحی”، “محمد(ص) بشری که دارای بعد وحیانی است”، “ناسازگاری برداشت‌های بشری ما از قرآن با علم بشری” و موضوعات کلامی دیگر آمده است.
همچنین آیت‌الله سبحانی در این نامه از پیشنهاد دکتر سروش برای گفت‌وگوی حضوری استقبال کرده و گفته است: “من از مناظره به این معنی که خودنمایی و خویش را مطرح کنم به دورم، بلکه آرزوی من این است که در هر محیطی که شما بپسندید، بحث و گفت‌وگوی علمی تا روشن شدن حقایق راادامه دهیم.“
با اینکه بحث نظری همچنان بین صاحبنظران حوزه و سروش ادامه دارد اما آیت الله نوری همدانی با مطرح کردن اینکه ”اگر ]سخنان سروش[ از روی غرض باشد، تکلیف دیگری داریم” عملا “زمینه برای برخورد” با وی را فراهم آورده است چنانکه جمعه گذشته نیز این خبرگزاری فارس نوشت: تعدادی از مردم قم به نشانه اعتراض به سخنان سروش، پس از برگزاری نماز جمعه از حرم حضرت معصومه تا میدان شهدا این شهر دست به راهپیمایی زدند. آنها با سردادن شعارهایی از قبیل “عزا عزاست امروز، روز عزاست امروز، حضرت صاحب الزمان صاحب عزاست امروز” خواستار برخورد با سروش شدند.
در پایان این راهپیمایی بیانیه‌ای قرائت شد که در بخشی از آن آمده بود: “بی‌تردید این فتنه در ادامه توهین‌های صهیونیست‌های آمریکایی و چاپ کاریکاتورهای موهن است و این همه برای جلوگیری از رشد روزافزون استقبال جهانیان به اسلام عزیز و رسول اکرم است.“