سولماز شریف
برگزاری همایش مردان نمکی توسط سازمان میراث فرهنگی، خبری مسرت بخش است که بیش از هر چیز آرامش را به مردگان ایرانی که پس از 2000 سال و پس از کشف توسط انسانهای امروزین دچار سردرگمی شدند، باز خواهد گرداند.
مردان نمکی که تعدادشان اینک به 5 تن رسیده و البته در بین آنها یک زن نیز دیده می شود، اجساد متعلق به دوره های مختلف تاریخی هستند که بین 1700 سال تا 2300 سال گذشته ایران زمین تفاوت زمانی دارند. این اجساد در غاری در معدن نمک چهرآباد واقع در یک کیلومتری روستای حمزه لو در جنوب غربی استان زنجان کشف شدند که به دلیل وجود نمک، به طور طبیعی مومیایی شده و بخشهایی از بدن آنها سالم است.بخصوص مرد نمکی شماره 4 که در آذر ماه 1373 کشف شد و از ناحیه نیم تنه بالا به طور کامل سالم است؛امری که تعجب کارشناسان را برانگیخته است.اما مرد نمکی شماره دو از بدشانس ترین این سرگشتگان زمان بود؛چرا که به دلیل بی توجهی بهره برداران معدن در استخراج و به واسطه خاک برداری با ابزار آلات سنگین مقادیر قابل توجهی از بقایای اسکلت و اشیا باقی مانده به شدت صدمه دید و تنها بخشهایی از آن قابل استفاده باقی ماند.
آن هم در حالی که مرد نمکی شماره 1 ده سال پیش از آن به طور اتفاقی توسط کارگران معدن کشف شده بود اما بهره برداری از این معدن متوقف نشد.
از مرد نمکی دو سر و پای چپش باقی مانده که در موزه ایران باستان تهران قابل بازدید است.این مرد همانی است که در زمستان 1372 درحالی کشف شد که دارای ریش و موی بلند و حلقه گوشواره‌ای از جنس طلا در گوش چپ بود.جسد شامل یک ساق پا درون چکمه چرمی، سه قبضه چاقو، شلوارک، شی نقره‌ای، قلاب سنگ، قطعات طناب چرمی، سنگ ساب، یک عدد گردو، قطعات سفال و چند تکه پارچه منقوش و قطعات خرد شده استخوان بود. جسد مزبور در اواسط یکی از همین تونل ها که حدود ۴۵ متر طول داشت، کشف شد. سه جسد دیگر از جمله یک زن نیز در همین ناحیه کشف شده‌است. باستان شناسان در مورد ظاهر این پیکر گفته‌اند احتمالاً مرد نمکی از طبقه اشراف و شاهزاده‌ها بوده‌است زیرا بر روی لباس او جواهرات و زیورالاتی پیدا شده که مخصوص این طبقه بوده ؛ همچنین انها این فرضیه را مطرح کرده اند که او یا در حال فرار به غار پناه برده یا در جنگی از میدان گریخته و به غار پناه اورده و آنجا فوت کرده و موریانه‌ها پیکرش راکه از نمک پوشیده بوده خورده‌اند.
با انجام آزمایشات سالیابی به روش کربن ۱۴، که بر روی نمونه استخوانها و پارچه‌های مجموعه صورت گرفت، قدمتی حدود ۱۷۰۰ سال (اواخر اشکانی – اوایل ساسانی) برای مرد نمکی تعیین شد. آزمایشات DNA نشان داد که سن مرد نمکی هنگام مرگ حدود ۳۷ سال و قد وی حدود ۱۷۵cm بوده‌است. گروه خون مرد نمکی، با آزمایشات انجام شده بر روی سلول‌های موی سر، +B مشخص شد.
با آزمایش سی تی اسکن و رادیولوژی همچنین مشخص شد که مرد نمکی دراثر سقوط ناگهانی درون یکی از گودالهای معدن نمک و وارد شدن ضربه بسیار شدید به ناحیهٔ راست جمجمه و صورت از بین رفته‌است.
به هر حال به دلیل آنکه نگهداری مردان نمکی در خارج از محوطه ای که کشف شده‌اند، امری مشکل بود، مدت 2 سال عملیات کاوش به منظور کشف اجساد بیشتر در معدن چهرآباد متوقف شد. البته در این بین درگیریهای متداول مسئولین نیز شروع شد و تنها زمان بود که از بین می رفت.
تا آنجا که سال گذشته در سمینار یکروزه مردان نمکی “ابوالفضل عالی” سرپرست کنونی هیات کاوش در معدن چهرآباد اعلام کرد: “بخشی از آسیب های وارد شده به اجساد مردان نمکی به خاطر بی توجهی مسئولان و ادامه بهره برداری از معدن در سال های گذشته بوده است.”
در همین ارتباط “مسعود آذرنوش” رئیس پژوهشکده باستان شناسی نیز در واکنش به اقدام بهره برداران معدن و عدم توجه سازمان صنایع و معادن زنجان در گفت و گو با میراث خبر گفت: “بارها با وزارت صنایع و معادن استان زنجان نامه‌نگاری شده اما تا به امروز هیچ پاسخ مکتوبی به این نامه‌ها داده نشده است. در نامه‌ای نیز از مهندس بهشتی (ریاست وقت پژوهشگاه میراث فرهنگی) خواسته شده تا مسئله را از طریق مذاکرات مستقیم با حضور خود یا ریاست سازمان با مسئولان بلندپایه کشوری پیگیری کنند.”
وی ادامه داد: “تلاش‌های زیادی برای نجات این معدن انجام گرفته است. امید می‌رود مسئولان وزارت صنایع و معادن و مسئولان کشوری در بخش‌های مختلف حرمت این فرهنگ کهن را نگه دارند و با اقداماتی قاطع این معدن را برای تبدیل به یک موزه بزرگ در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار دهند.”
از سوی دیگر “محمد عبدی”، بهره‌بردار معدن نمکی چهرآباد نیز گفت: “دو سال پیش توافقی برای واگذاری این سایت به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری انجام گرفت و قرار شد که 32 میلیون تومان خسارات به من بپردازند و کار بهره‌برداری نمک از این معدن به پایان برسد اما تا اکنون این اتفاق نیفتاده است.”
“یحیی رحمتی” مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری زنجان نیز با تأئید بررسی طرح خرید و تملک معدن نمک چهرآباد در هیات دولت اعلام کرد: “طرح تملک معدن به نام اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری زنجان و ساماندهی آن را به دولت پیشنهاد کرده ایم که در این طرح حقوق بهره بردار نیز لحاظ شده است.”
وی هزینه تملک و ساماندهی این معدن را 3 میلیارد و 500 میلیون ریال برآورد کرد.
اینک پس از این کشمکشها، بر اساس گفته یک کارشناس ارشد باستان شناسی میراث فرهنگی در استان زنجان، نخستین همایش تخصصی بین‌المللی مردان نمکی مکشوفه از معدن چهرآباد زنجان از سوم تا پنجم آبانماه در شهر زنجان برگزار می‌شود.
ابوالفضل عالی ضمن اعلام این خبر اظهار داشت: “علاوه بر ایران از متخصصان چندکشور خارجی چون آلمان، اتریش و انگلستان برای حضور در این همایش تخصصی دعوت بعمل آمده است.”
مسئولان طی یک کنفرانس خبری علاوه بر اعلام خبر برگزاری این همایش به پرده برداری از دیگر نکات روند کشفیات هم پرداختند.
مدیرکل اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان گفت: “با توجه به آزمایشات صورت گرفته توسط کارشناسان دانشگاه آکسفورد انگلستان، قدمت جسد مرد نمکی شماره ۴ حدود ۲۳۰۰ سال پیش یعنی اوایل دوره اشکانیان تخمین زده می شود.”
مهندس یحیی رحمتی با عنوان این مطلب که ابزار و وسایل پیدا شده در کنار مردان نمکی دوم تا پنجم نشان می دهد اجساد مربوط به یک دوره است، گفت: “دانشگاه آکسفرد مرد نمکی شماره اول را که در حال حاضر در موزه ملی ایران نگهداری می شود را سال یابی و قدمت آن را ۱۸۰۰ سال عنوان کرده است. نمونه های ارسال شده به دانشگاه آکسفورد پس از تکمیل آزمایشات دوباره به میراث فرهنگی زنجان فرستاده می شود.”
همچنین مهندس ابوالفضل عالی سرپرست گروه کاوشگران معدن چهرآباد نیز در گفت و گو با مهر در زنجان، از پایان یافتن فصل دوم کاوش باستان شناسی در معدن چهر آباد خبر داد و گفت: “در این فصل کاوش که از ۲۴ آبان تا ۱۷ دی به طول انجامید، توانستیم مرد نمکی شماره ۵ را نیز کشف کنیم. جسد مرد نمکی شماره ۵ در زمان کشف روی یک تپه نمک به حالت رو به زمین افتاده و در میان دو سنگ بزرگ پرس شده بود و در محیطی قرار گرفته بود که نسبت به اجساد دیگر تا حدود زیادی پوسیده شده و تفاوتهای عمده ای با جسد مرد نمکی شماره ۴ دارد.”
وی از بازسازی چهره مرد نمکی شماره ۴ خبر داد و گفت: “با توجه به اینکه مرد نمکی چهارم نسبت به سایر مردان نمکی سالم تر است و کار سی تی اسکن روی آن انجام گرفته، در تلاش هستیم چهره سازی مرد نمکی شماره ۴ انجام شود.”
عالی همچنین در مورد نتایج آزمایشات مرد نمکی شماره 4 نیز گفت: “نتایج سی تی اسکن و مطالعه رادیو گرافی نشان داده که مرد نمکی شماره 4 یک پسر نوجوان 16 ساله بوده است.”
سرپرست گروه کاوش معدن نمک چهر آباد زنجان تاکید کرد: “مرد نمکی شماره 4 متعلق به 2 هزار سال قبل بوده است.”