رد صلاحیت و یا آن‌گونه که شورای نگهبان می‌گوید احراز نشدن صلاحیت اکبر هاشمی رفسنجانی برای کاندیداتوری در انتخابات ریاست جمهوری، او را به بزرگترین ناکام ادوار انتخابات ریاست‌جمهوری تبدیل می‌کند. اطلاق این عنوان به هاشمی رفسنجانی به دلیل جایگاه فعلی(ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام و عضویت در مجلس خبرگان رهبری) و سوابق(ریاست مجلس، ریاست جمهوری، جانشینی فرماندهی کل قوا و…) اوست اما فیلترینگ نظارت استصوابی بی‌سابقه نیست و حتی مانع ورود مهدی بازرگان، نخست‌وزیر منصوب آیت‌الله خمینی برای تشکیل دولت موقت هم شده است.
رد صلاحیت با دستور رهبری
پنجم بهمن ماه ۱۳۵۸ در شرایطی که جمهوری اسلامی یک‌ساله می‌شد، مردم ایران به پای صندوق‌های رای رفتند تا اولین رییس جمهوری اسلامی را انتخاب کنند. ۱۲۴ نفر برای کاندیداتوری ثبت‌نام کردند که پس از ردصلاحیت و انصراف برخی کاندیداها، ۹۶ گزینه نهایی برای انتخاب وجود داشت.
در آن دوران هنوز شورای نگهبانی وجود نداشت تا نظارت استصوابی اعمال کند و تایید صلاحیت‌ها به شخص آیت‌الله خمینی واگذار شد. رهبر جمهوری اسلامی با این توجیه که وقت کافی برای “شناسایی” این تعداد کاندیدا وجود ندارد و با امیدواری به استقرار شورای نگهبان از دور آینده انتخابات، اعلام کرد: “ صلاحیت و انتخاب را به ملت واگذار نمودم که خود سرنوشت خود را تعیین کنند.”
با این حال چهره‌های معدودی مانند مسعود رجوی رهبر سازمان مجاهدین خلق به دستور وی امکان حضور پیدا نکردند. رجوی را به دلیل “عدم التزام به قانون اساسی جمهوری اسلامی” ردصلاحیت کردند چون آشکارا عنوان کرده بود که به قانون اساسی جمهوری اسلامی رای نداده است.
جلال‌الدین فارسی هم نامزد پرشانس حزب جمهوری اسلامی بود که به دلیل اصالت افغان پدرش مجبور به انصراف شد. البته همزمان با اعلام انصراف فارسی، آیت‌الله خمینی هم راسا او را رد صلاحیت کرد و در نامه‌ای نوشت: “ جناب آقای جلال الدین فارسی با آنکه شخص شایستهای است،لکن ایرانی الاصل نیستند. آقایان مدرسین قم این مطلب را اعلام کنند، ایشان نمیتوانند رئیس جمهور شوند. خود ایشان هم بنا شد انصراف خود را اعلام کنند.”
اما در عمل، ۹۰ تن از کاندیداها هم امکان تبلیغ رادیو و تلویزیونی نداشتند و منصوبان و اطرافیان آیت‌الله خمینی(از جمله محمد موسوی خوئینی‌ها و علی‌اکبر محتشمی‌پور) عملا کاندیداها را به ۱۰ نفر کاهش داده بودند.
برنده این انتخابات ابوالحسن بنی‌صدر بود و سید احمد مدنی، کاندیدای جبهه ملی و حسن حبیبی، کاندیدای حزب جمهوری اسلامی دوم و سوم شدند. نکته قابل توجه این است که هاشمی رفسنجانی به عنوان سرپرست وزارت کشور، مجری برگزاری این انتخابات بود.
اولین ضرب شست شورای نگهبان اولین دوره ریاست‌جمهوری ناتمام ماند و دوم مرداد ۱۳۶۰، موعد انتخابات دوره دوم انتخاب شد. از این دوره شورای نگهبان وارد عمل شده بود و در اولین پرده‌برداری از نظارت این شورا بر تایید صلاحیت‌ها، ۹۷ درصد کاندیداها(۶۷ نفر از ۷۱ نفر) رد صلاحیت شدند و از میان محمدعلی رجایی، اکبر پرورش، عباس شیبانی و حبیب‌الله عسگراولادی مسلمان، این رجایی بود که به ریاست جمهوری رسید.
ابراهیم یزدی صلاحیت نداشت
با ترور رییس‌جمهور رجایی، انتخابات دور سوم ریاست‌جمهوری در ۱۰ مهر ماه ۱۳۶۰ برگزار شد. این بار ۴۶ نفر کاندیدا شدند اما شورای نگهبان ۴۲ نفرشان را ردصلاحیت کرد. از جمله شاخص‌ترین چهره‌های ردصلاحیت شده، ابراهیم یزدی، مشاور آیت‌الله خمینی در فرانسه، عضو شورای انقلاب و دولت موقت و نماینده دور اول مجلس بود. او در آن زمان مسوولیت دفتر سیاسی نهضت آزادی را برعهده داشت.
علی خامنه‌ای، دبیر کل حزب جمهوری اسلامی برنده انتخابات در رقابت با اکبر پرورش، رضا زواره‌ای و حسن غفوری فرد بود.
بازرگان هم بی‌صلاحیت دانسته شد
مرداد ماه ۱۳۶۴ وقتی نوبت به چهارمین انتخابات ریاست جمهوری رسید، شورای نگهبان ضمن رد صلاحیت ۴۷ نفر از ۵۰ کاندیدا، یکی از چهره‌های اصلی انقلاب ۵۷ و نخست‌وزیر دولت موقت را هم رد صلاحیت کرد. مهدی بازرگان که پس از استعفا از دولت موقت و در قامت دبیر کل نهضت آزادی، سابقه عضویت در مجلس اول را داشت، حضورش در انتخابات ریاست‌جمهوری تحمل نشد.
حتی کار تا آنجا بالا گرفت که مراجع تقلیدی مانند سید محمدکاظم شریعتمداری، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و محمدصادق روحانی انتخابات را تحریم کردند. البته بعد از ردصلاحیت، علی‌اکبر ناطق نوری از حامیان سید علی خامنه‌ای اظهار تاسف کرد که چرا بازرگان در میان کاندیداها نیست که با شکست در انتخابات، در دنیا بی‌اعتبار شود. اما گویا شورای نگهبان و آیت‌الله خمینی مانند ناطق نوری این همه اعتماد به نفس نداشتند و ریسک نکردند.
این انتخابات ریاست‌جمهوری خامنه‌ای را چهار سال دیگر تمدید کرد.
انتخابات دو نفره
انتخابات مرداد ۶۸ تحت تاثیر مرگ آیت‌الله خمینی و به رهبری رسیدن حجت‌الاسلام تازه آیت‌الله شده، علی خامنه‌ای قرار داشت. جالب این که خامنه‌ای همزمان هم رهبر و هم رییس‌جمهور بود. جنگ هم تازه به پایان رسیده بود و شرایط به گونه‌ای نبود که رد صلاحیت‌ها چندان مساله‌ساز باشد. پس شورای نگهبان طبق روال ۷۷ نفر از ۷۹ کاندیدا را رد صلاحیت کرد تا اکبر هاشمی رفسنجانی با تفاوت قابل توجهی رقابت دو نفره انتخابات را از عباس شیبانی ببرد.
خیاط در کوزه افتاد
گروه‌های مذهبی طرفدار آیت‌الله خمینی که ابتدا خط امامی و سپس در عرف سیاسی ایران “چپ” خوانده شدند، در انتخابات ریاست‌جمهوری ششم کاندیدایی نداشتند. شورای نگهبان با تفسیری جدید از نظارت استصوابی قدرتمندتر از گذشته شده بود و کاندیداهای آنها را در انتخابات مجلس چهارم به طور گسترده رد صلاحیت کرد. آنها هم ترجیح دادند در انتخابات ۲۱ خرداد ۷۲ کاندیدایی نداشته باشند. برخی از چهره‌های سرشناس این طیف خود در ردصلاحیت‌‌های غیرقانونی انتخابات ریاست‌جمهوری اول دست داشتند.
شورای نگهبان هم از بین ۱۲۸ متقاضی فقط هاشمی رفسنجانی، احمد توکلی، رجبعلی طاهری و عبدالله جاسبی را در لیست نهایی کاندیداها قرار داد. برنده، باز هم هاشمی بود.
۴ کاندیدا از بین ۲۳۸ متقاضی
در پایان مدت قانونی ریاست‌جمهوری هاشمی رفسنجانی بار دیگر تعداد بسیار زیادی به خود جرات داده و برای ریاست‌جمهوری کاندیدا شدند. اما شورای نگهبان ۲۳۴ نفر را رد صلاحیت کرد تا در نهایت علی اکبر ناطق نوری، محمد خاتمی، رضا زواره‌ای و محمد ری شهری مجوز حضور در لیست نهایی کاندیداها را پیدا کنند.
ابراهیم یزدی که دیگر دبیر کل نهضت آزادی بود در این انتخابات بار دیگر طعم ردصلاحیت را چشید و عزت‌الله سحابی دیگر عضو دولت موقت و از چهره‌های نامدار سیاسی هم نتوانست مانع نظارت شورای نگهبان را رد کند.
نتیجه این انتخابات بی‌سابقه و غیرقابل پیش‌بینی پیروزی خاتمی بود.
شورای نگهبان مهربان شد
سال ۱۳۸۰ از لحاظ تعداد کاندیداها رکوردشکن بود. ۸۱۴ نفر به عنوان نامزد ریاست جمهوری ثبت نام کردند و کاملا قابل پیش‌بینی بود که شورای نگهبان دست به رد صلاحیت گسترده خواهد زد. اما از سوی دیگر شورای نگهبان هم رکوردی از خود به جا گذاشت که تاکنون هم دست نخورده باقی مانده؛ تایید صلاحیت ۱۰ کاندیدا. مفسران سیاسی علت این اقدام شورای نگهبان را تلاش برای کم کردن شانس پیروزی خاتمی می‌دانستند.
احمد توکلی، علی شمخانی، عبدالهو جاسبی، محمود مصطفوی کاشانی، حسن غفوری فرد، منصور رضوی، شهاب الدین صدر، علی فلاحیان، و مصطفی هاشمی‌طبا رقبای محمد خاتمی بودند که راه به جایی نبردند.
از جمله چهره‌های ردصلاحیت شده این دوره ابراهیم اصغرزاده، دبیرکل حزب همبستگی بود که در آن زمان با در اختیار داشتن روزنامه همبستگی به این موضوع بسیار اعتراض کرد اما به جایی نرسید.
حکم حکومتی
برای انتخابات خرداد ۱۳۸۴ این بار تعداد بیشتری ثبت نام کردند و ۱۰۱۰ متقاضی کاندیداتوری وجود داشت. شورای نگهبان ابتدا اکبرهاشمی رفسنجانی، محمدباقر قالیباف، مهدی کروبی، علی اردشیر لاریجانی، محسن رضایی و محمود احمدی‌نژاد را صاحب صلاحیت تشخیص داد. مصطفی معین کاندیدای اصلاح‌طلبان بود که با چشم‌پوشی ازچهره‌های صاحب‌نام‌تر این طیف به دلیل امکان عبور از فیلتر شورای نگهبان انتخاب شده بود اما او هم رد صلاحیت شد. محسن مهرعلیزاده و چند تن از اهالی دیگر سیاست هم در این دوره رد صلاحیت شدند. در نهایت حکم حکومتی آیت‌الله خامنه‌ای، معین و مهرعلیزاده را به انتخابات برگرداند.
اما رد صلاحیت سید رضا زواره‌ای با سابقه حضور در انتخابات ریاست جمهوری(دوره‌های سوم و چهارم) و ۶ سال عضویت در شورای نگهبان بود. زواره‌ای به شدت به رد صلاحیتش اعتراض و آیت‌الله احمد جنتی، دبیر شورای نگهبان را به افشاگری تهدید کرد. او تنها چند ماه پس از انتخابات در شهریور ۸۴ درگذشت و برخی مرگ او را مشکوک توصیف کردند.
این انتخابات را محمود احمدی‌نژاد در دوم به نفع خود تمام کرد.
رجل سیاسی بودن
اکبر اعلمی، قاسم شعله‌سعدی و رفعت بیات هر سه با سابقه نمایندگی مجلس از چهره‌های سرشناس ردصلاحیت شده در بین صدها نامزد دیگری بودند که صلاحیتشان برای حضور در انتخابات خرداد ۸۸ توسط شورای نگهبان تایید نشد.
ردصلاحیت رفعت بیات به دلیل زن بودن صورت گرفت چرا که شورای نگهبان به استناد قانون اساسی، یکی از شرایط ریاست‌جمهوری را “رجل سیاسی” بودن می‌داند.
در این انتخابات محسن رضایی، مهدی کروبی، محمود احمدی‌نژاد و میرحسین موسوی مجوز کاندیداتوری پیدا کردند اما نتیجه انتخابات مورد اعتراض قرار گرفت و میلیون‌ها ایرانی در داخل و خارج کشور پیروزی احمدی‌نژاد را نپذیرفتند.
