با قطعیت یافتن حضور میرحسین موسوی در انتخابات ریاست جمهوری سال 88، اطرافیان وی نیز به تکاپو افتاده اند. دکتر زهرا رهنورد، آخرین فردی است که در حمایت از همسرش وارد گود مبارزات تبلیغاتی شده است. چهارشنبه 19 اسفند ماه، زهرا رهنورد با انتشار یادداشتی در سایت کلمه با عنوان “زنان؛ رفع تبعیض و انتخابات دهم ریاست جمهوری” وارد صحنه انتخابات شد. وی در این مقاله می نویسد: “تجربه پیچیده انتخابات نشان می دهد که در هنگامه شور و شوق انتخابات و شعارهای مربوط به جذب رای، زنان، شهروند درجه یک محسوب می شوند و نیمی از جمعیت!! اما پس از فرو ریختن آب ها از آسیاب ها، یکباره به شهروند درجه دو و سه سقوط می کنند، فراموش می شوند و حتی به مصداق “طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد”، خود و کیان خانوادگی آنان در معرض آسیب هایی قرار می گیرد که محصول نابرابری طلبانگی فرهنگی و ترتیبات لایحه نویسی قانون گزاریست که نمونه بسیار بارز و بدخیم آن، معرکه همسر دوم و لابد... است که خوشبختانه توسط مجلس و قوه قضاییه فعلا مسکوت مانده و امیدوارم با لوایح مکمل!! دوباره مطرح نشود.”
او در بخش بعدی نوشته اش رفع تبعیض بر محملی قانونی از سوی مجلس را خواستار شده و می افزاید که برای رسیدن با جامعه ای کرامت مند که فقط در فضای باز و آزاد میسر خواهد بود، باید به نحوی دیگر عمل شود؛ پیوستن به کنوانسیونهای بین المللی زنان در جهت رفع تبعیض، رفع تبعیض در توزیع مشاغل و مدیریت ها، رفع تبعیض در قوانین و ترتیبات قانونی در قلمرو و حقوق زن در خانواده و در جامعه مدنی و جزا و دیات و نظایر آن، رفع تبعیض در نگاه به جایگاه زن در جامعه مدنی و قلمرو عمومی و ایجاد فضای آزاد، از جمله مواردی است که رهنورد در مقاله اش آنها را برنامه ای در جهت حمایت از حقوق زنان در دولت بعدی می داند.
زهرا رهنورد کیست؟
زهرا رهنورد سال 1324 در خانواده ای مذهبی- نظامی و در تهران متولد شد. برخی منابع وی را متولد 1329-30 در دو شهر تهران و بروجرد اعلام کرده اند. اصلیت پدر وی بروجردی است، اما آنچه که روشن است، در دانشگاه جنگ تهران آن زمان مشغول به کار بوده و سمت استادی داشته است. این زمان مقارن با به دنیا آمدن زهرا رهنورد است. وی درباره پدرش می گوید: “شغل پدرم که یک نظامی معترض و ناسازگار با رژیم بود نیز سبب شد تا حضور در جادههای صعب و گردنه های هولناک و شهرهای مختلف، مرا آماده یک زندگی پر فراز و نشیب کند.” مادرش خانه دار بود و طبع شعری نیز داشت. او از سوی خانواده مادر سادات است و از اقوام نزدیک نواب صفوی محسوب می شود. خانواده مادری رهنورد خانواده ای مذهبی بودند به طوری غیر از مادر، خاله اش نیز با معنای تمامی مفاتیح جنان آشنا بود.
رشد در خانواده ای تحصیلکرده
او اما معلم دوران کودکی خود را مادربزرگش می داند که هم وی را با اصول دین آشنا کرده و هم اشعار سعدی را برایش زمزمه می کرده است. او در این باره می گوید: “شخصیت من تحت تأثیر سه زن، ابتدا مادربزرگ استثنایی ام، مادر و خاله ام ساخته شد. “مادربزرگ” به سه زبان سخن می گفت و من مخاطب بودم و باید مفهوم را درمی یافتم. زبان قرآن و روایات، زبان حافظ و سعدی و مولوی و زبان ضربالمثل. “مادر” مهربانم که با شجاعت، سلحشوری، آزادی خواهی و فداکاری بخش دیگری از شخصیت مرا ساخت. خاله که مظهر دانش بود، او تحصیلکرده و فرانسه دان بود. دبیر ادبیات فارسی و فرانسه و از همه مهم تر او مادر نخستین استاد من اکبر امیرنظام (شاگرد استاد کمال الملک) بود. امیرنظام خط، مینیاتور، نقاشی آبرنگ، رنگ روغن و بخشش و بزرگی را خوب می دانست.”
پدرش مدتی بعد به دلیل برخورد فیزیکی با یک نظامی آمریکایی از کار برکنار می شود و به کارهای دیگر روی می آورد. آنچنان که خود گفته از هوش خوبی برخوردار بوده و اساتید خوبی داشته است. مادر وی در باره دوران خردسالی دخترش زهرا می گوید: “قبل از مدرسه وقتی که 3 یا 4 سال داشت به نوشتن علاقه مند بود. هر گاه من را می دید که کاری انجام نمی دهم اصرار پشت اصرار که “آلابیشتار” کنیم. منظورش از “آلابیشتار” نوشتن بود. یعنی حالا بیا نوشتن را تمرین کنیم. شکل حروف را قبل از مدرسه رفتن می شناخت و تمرین می کرد. عکس و تصویر کتاب ها را آنچنان می نگریست که گویا می تواند منظور آن نوشته ها را بخواند و بفهمد.”
وی در دوران دبیرستان به دلیل خواست پدر رشته علوم تجربی را خواند و سال 42 از دبیرستان آزرم دیپلم طبیعی آن روز را دریافت کرد. وی درباره آنچه که در خانه یاد گرفته است، می گوید: “در نظام تربیتی خانواده که به نحوی مساوات بین فرزندان رعایت می شد و البته عواطف شدیدتری نسبت به دختران اهدا می شد آموختم عدالت طلب، علم جو و ستاینده هنر باشم.”
پرواز در عالم هنر و سیاست
چندی بعد از اخذ دیپلم به دانشگاه تربیت معلم آن دوران می رود و دو سال بعد مدرک خود را از این دانشگاه اخذ می کند. به علت علاقه و تبحری که در کارهای هنری از جمله نقاشی و مجسمه سازی داشت، به تحصیل در رشته مجسمه سازی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران روی می آورد. چهار سال بعد یعنی در سال 48 زمانی که وی فارغ التحصیلی اش را جشن می گرفت، در یکی از نمایشگاه نقاشی که خود ترتیب داده بود، با میر حسین که فوق لیسانس مهندسی معماری بود آشنا شد.
موضوع آن بود که وی هرچند چون میرحسین موسوی مخالف رژیم شاه بود، اما افکار دیگری در سر داشت و به گونه ای آزادانه برخورد می کرد؛ “رژیم شاه جوانها را می کشت. اختناق شدیدی بود به گونه ای که همه فکر می کردند اطرافیانش ساواکی هستند. تمام فکر و ذکرم این بود که رژیم شاه را براندازیم و رژیم خوبی بیاوریم که آزادیخواه باشد. حالا چه رژیمی باشد اصلا مهم نبود. در هر تظاهراتی هم شرکت می کردیم. هم مارکسیت ها، هم ملی ها و هم مسلمان ها. خود من دریک فاصله کاملا بی اعتقاد بودم. نه دین سنتی مادر و ماد بزرگم را قبول داشتم و نه هیچ چیز دیگر.” به هرحال آنچنان که مشخص است، او شرایط مهندس مسلمان آن روز را می پذیرد. بعد از چند روز میرحسین به خواستگاری وی آمد و او نیز قبول کرد. از آن پس حجاب جزئی از زندگی وی می شود.
تغییر روند زندگی پس از ازدواج
زهرا رهنورد پس از آن یکی از میهمانان ثابت نشست هایی بود که در شرکت سمرقند برگزار می شد. شرکت سمرقند شرکتی بود که میرحسین و دوستانش آن را تاسیس کرده بودند و هدف نشست های آنها، اقدامات سیاسی و ابراز نظرات مخالف علیه رژیم شاه بود. عبدالعلی بازرگان، حسن آلادپوش، محبوبه متحدین از جمله موسسین نشست های شرکت سمرقند بودند. از سال 49 با آغاز سلسله سخنرانی های دکتر شریعتی در مسجد ارشاد و مطهری در مرکز توحید(ساختمانی که طراحش میرحسین موسوی است و چه پیش و چه پس از انقلاب مرکز تجمع اپوزیسیون محسوب می شود.) وی و شوهرش میرحسین تبدیل به شاگردان و از جمله حاضرین همیشگی در این سخنرانی ها می شوند. اما هیچ گاه به گروه و دسته جات سیاسی نمی پیوندند.
آنچنان که می گوید: “در دانشگاه که سرشار از شور و مبارزه بود، سه دسته بودند؛ مذهبی ها، ملی گراها، کمونیست ها. ولی من جزو هیچ کدام از آنها نبودم.” خاطره محبوبه متحدین و حسن آلادپوش که از اوج مسلمانی به افراط در کمونیست افتاده بودند، سبب شد که آنها همیشه مجاهدین خلق را با دیده شک بنگرند. وی درباره خود می گوید: “دوران دانشجویی که همزمان با تأهل و مادر شدن من بود، با حمایت خانواده کامل و کامل تر می شدم. بعد از برگزاری نمایشگاههای متعدد از نقاشی هایم با مطبوعات و حسینیه ارشاد آشنا شدم و در پرتو شخصیتهای بزرگی چون استاد مطهری، شریعتی قدم به قدم پیش می رفتم که حسینیه ارشاد تعطیل شد و من احساس کردم با آن اطلاعاتم نمیتوانم همه محتوای ذهنم را بیان کنم. پس خواندم و خواندم و خواندم.”
در همان دوران وی دوره کاشناسی ارشد پژوهش های هنر را آغاز کرد و توانست در سال 50-51 از دانشکده هنرهای زیبا فارغ التحصیل شود. از این زمان به بعد بیشتر در فعالیت های اجتماعی و دانشگاهی، همسرش را همراهی و در اعتراضات آن روزگار نیز شرکت می کرد.
مهاجرت به آمریکا
با دستگیری دکتر شریعتی در مهرماه 52، عملا فعالیت وی رو به کاهش گذاشت. با افزایش سخت گیری ها بر فعالین سیاسی وی به همراه دو فرزندش در سال 55 به آمریکا مهاجرت کرد. او در آنجا به عضویت کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در آمد و علیه رژیم پهلوی دست به فعالیت زد.
پس از انقلاب
چیزی به پیروزی انقلاب 57 نمانده بود که رهنورد به ایران بازگشت. از آن پس در کنار همسرش قرار گرفت و سعی کرد در امور اجتماعی فعال باشد. از سال 57 تا 59، جامعه زنان جمهوری اسلامی و زنان مسلمان را پی ریزی کرد. سپس در اطلاعات بانوان که تغییر نام داده و عنوان “راه زینب” را برای خود برگزیده بود، به عنوان اولین سردبیر مشغول به کار شد که تا سال 67 این فعالیت فرهنگی ارتباط داشت. با نخست وزیری میرحسین موسوی فعالیت های وی کاهش یافت؛ “شغل نخست وزیری مسئولیت بزرگی است. همسرم مجبور بود به دلیل شغلش مدام دور از خانه باشد، پس تصمیم گرفتم به سه فرزندم رسیدگی کنم، کارهای هنری ام را ادامه دهم و کتاب بنویسم.“
در همین دوره وی تحقیقات گسترده ای در زمینه زیباشناسی در اسلام، فلسفه هنر در اسلام و رمزگشایی از آیات شعرگونه قرآن انجام می دهد. پس از آن که دانشگاه ها دوباره باز می شوند و فرزندانش بزرگ تر، وی به دانشگاه باز می گردد. در همان دوران به عنوان عضو کمیته تالیف و تدوین کتب درسی رشته هنر در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به کار گرفته می شود. او سپس فوق لیسانس و دکترای علوم سیاسی خود را از دانشگاه آزاد اسلامی دریافت می کند و به کار تدریس در دانشگاه های آزاد تهران، تهران و الزهرا ادامه می دهد.
حضور در کمپین اصلاح طلبان
رهنورد در سال 75 به جبهه اصلاح طلبان می پیوندد و در کنار سید محمد خاتمی قرار می گیرد. با پیروزی خاتمی در انتخابات دوم خرداد 76 وی به عنوان مشاور سیاسی رئیس جمهوری برگزیده می شود. یک سال بعد به عنوان رئیس دانشگاه الزهرا منصوب می شود، سمتی که تا سال 85 در آن مشغول به کار بود. همزمان رئیس گروه هنر سازمان مطالعه و تدوین سمت، وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شد و اجرای طرح ملی نگارش تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی را نیز برعهده گرفت. او به دلیل شغل مهمش مسئول و مشاور طرح های بسیاری بوده است.
استعفا یا برکناری؟
با روی کار آمدن دولت احمدی نژاد، چون دیگر اصلاح طلبان، کار بر زهرا رهنورد سخت شد. هرچند که وی در زمانه تودیع اش با بیان اینکه نه برکنار شده و نه استعفا داده، گفته بود: “با تغییر دولت، من خود خواهان برکناری از این سمت شدم و مسئولیت را با سربلندی به یک سربلند دیگر تحویل دادم، دکتر مباشری نیز یک فرد گرانقدری برای دانشگاه است. دولت جدید نیز حق تغییر ریاست دانشگاه و جایگزینی نیروی خود را دارد.” محافل خبری نظر دیگری داشتند؛ درست بعد از انتخاب احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهوری، رهنورد، شیرین عبادی برنده جایزه صلح نوبل را به دانشگاه الزهرا دعوت کرد، اقدامی که از دید دولت پنهان نماند و مورد انتقاد صریح جناح راست قرار گرفت. از آن پس وی به دانشگاه تهران رفت و در دانشکده هنرهای زیبای آن دانشگاه مشغول به تدریس شد.
خانواده، همسر و علایق
همسر زهرا رهنورد میرحسین موسوی است. خوانندگان روز در سلسله نوشتارهای معرفی مشاهیر ایران زمین با وی آشنا شده اند. او آخرین نخست وزیر ایران و نامزد دهمین دوره ریاست جمهوری ایران است. رهنورد درباره میرحسین موسوی می گوید: “همسرم در تمام مراحل زندگی چه زمانی که جوان بودم و تحصیل می کردم و چه حالا که تحصیلاتم تمام شده و سالها از آن زمان می گذرد و تدریس می کنم و به امور معنوی مشغولم، همراه همیشگی ام بوده و هست. هرچند که ایشان هم در طی این سالها مشغله فراوان داشته است، اما همیشه مورد لطف و محبت ایشان بوده ام. ما خانواده ای اهل هنر هستیم و دخترانم هم به امور هنری علاقه دارند.
همسرم هم همین طور، ایشان هم هنر را بیش از من می شناسند و هر از گاهی هم نمایشگاههایی برپا می کنند. در تمام طول این سالها در کارهایم از ایشان ایده های بسیاری گرفته ام و تمام آنچه را که امروز از آن به نام موفقیت یاد می کنم مدیون ایشان و همراهی هایشان هستم. امیدوارم در طول این زندگی پرفراز و نشیب، من هم همراه خوبی برای ایشان بوده باشم. برای ایشان و خانواده مهربانم آرزوی سلامتی و موفقیت روزافزون دارم.” حاصل ازدواجش سه فرزند دختر است. وی مادربزرگ نیز هست. به زبان انگلیسی مسلط است و از مطالعه و دیدن کارهای هنری لذت می برد.
اندیشه زهرا رهنورد
زهرا رهنورد، هنر را والاترین عنصر در هستی عنوان می کند و سریع ترین و کوتاهترین راه رسیدن به معبود. آنچنان که می گوید هنر را پرستش می کند چرا که او را به بهترین انتخاب رسانده است، انتخابی که در آزادترین محیط شکل گرفته است. از نظر اندیشه سیاسی اصلاح طلب محسوب می شود. فمینیست نیست اما حامی حقوق زنان است و از تلاشگرانی است که سعی دارد برای جامعه زنان حقوقی برابر کسب کند، گرچه با آزادی حجاب و مختلط بودن کلاس های مدارس مخالف است. وی کتاب ها و مقالات بسیاری در تایید و لزوم حجاب نوشته است. رهنورد اعتقاد دارد هرچند جمهوری اسلامی شعارهای خوبی در حمایت از زنان داده، اما عملا آنها را اجرا نکرده است.
موفقیت های علمی-پژوهشی
رهنورد در خرداد سال 87 عنوان نخستین زنی که توانسته در طول تاریخ دانشکده هنر دانشگاه تهران به مقام استادی (فول پروفسور) این دانشگاه دست یافته را کسب کرد. کسب عنوان رئیس نمونه دانشگاه در بین روسای دانشگاههای کشور، انتخاب به عنوان خادم القران از طرف موسسه امام رضا و سازمان اوقاف، انتخاب به عنوان مدیر نمونه گروه پژوهشی هنر از سوی سازمان ثبت در سال 83، دریافت جایزه بین‌المللی خوارزمی، عضویت در هیات امنای بنیاد ملی نخبگان، درج زندگی نامه دکتر رهنورد در کتاب اساتید برجسته دانشگاه قرن 21، برگزیده شدن به عنوان مفاخر فرهنگی و تالیف کتاب هنر معاصر ایران در جهان اسلام و ارسال آن به کتابخانه‌های77 کشور جهان، انتخاب وی به عنوان یکی از 2000 استاد برتر جهان در سال 2005 از جمله موفقیت‌های علمی وفرهنگی زهرا رهنورد بوده است.
رهنورد همچنین در سال 85 دو یادمان از آثار هنری خود با نامهای درخت پرنده و ماه و پرنده را به دانشگاه الزهرا اهدا کرد. مجسمه مادر در میدان محسنی از کارهای معروف رهنورد محسوب می شود. از وی تا کنون بیش از 30 جلد کتاب در زمینه های قرآنی، اسلامی، سیاسی و فرهنگی-هنری انتشار یافته که برخی به زبان های انگلیسی، عربی، اردو، آلمانی وایتالیایی ترجمه شده اند. وی همچنین تاکنون بیش از 10 مورد مقاله به کنفرانس های داخلی و بین المللی ارائه کرده است. رهنورد بیش از 10 نمایشگاه از آثار هنری اش را در گالری های داخلی و خارجی برگزار کرده است.
کوتاه از زندگی زهرا رهنورد
متولد 1324
لیسانس مجسمه سازی
فوق لیسانس پژوهش هنر
فوق لیسانس علوم سیاسی و دکتری علوم سیاسی
استاد دانشگاه الزهرا
استاد دانشگاه تهران پردیس هنرهای زیبا
سابقه 40 سال فعالیت هنری
35 سال سابقه در فعالیتهای قرآنی
تالیف 33 جلد کتاب در زمینه های پژوهشی؛ قرآن مجید، هنر، زبان و علوم سیاسی
ارائه دهها مقاله علمی و اثر هنری
عضو انجمن نقاشان ایران
عضو انجمن مجسمه سازان ایران
عضو فرهنگستان هنر
ملقب به خادم القرآن در اولین دوره تجلیل از خادمین قرآن
مقام پیش کسوت قرآن پژوه در پنجمین دوره تجلیل از پیش کسوتان قرآن پژوه
مفتخر به بزرگداشت از سوی مفاخر علمی و فرهنگی کشور - سال 83
مفتخر به چاپ تمبر تصویر ایشان از سوی مفاخر فرهنگی و شرکت پست ایران
مفتخر به لقب 2000 استاد برجسته جهان در سال 2005 و کسب مدال و درج بیوگرافی در مرکز بیوگرافی کمبریج
مفتخر به تایید و تشویق کتابخانه های بزرگ جهان چون برلین کنگره – بریتانیا و به خاطر کتاب انگلیسی هنر معاصر ایران در دنیای اسلام
مفتخر به دریافت جایزه بین المللی خوارزمی به مناسبت نگارش پنج جلد کتاب به نام هنر ایران در دوره اسلامی
سازنده مجسمه های مادرنصب در میدان مادر، درخت طوبی و ماه - پرنده نصب در دانشگاه الزهرا، و دهها مجسمه از جنس شیشه، برنز، آهن و دهها اثر نقاشی
همسر میرحسین موسوی آخرین نخست وزیر ایران
مادر سه فرزند دختر
برخی از مسئولیت های زهرا رهنورد از ابتدای انقلاب
مشاور سیاسی رئیس جمهوری در دولت خاتمی
رئیس گروه هنر سازمان مطالعه و تدوین سمت، وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
عضو پیوسته فرهنگستان هنر
عضو شورای تحصیلات تکمیلی
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
عضو شورای فرهنگی کشور با حکم رئیسجمهوری
عضو کمیسیون ملی یونسکو با حکم وزیر علوم
عضو شورای سیاستگذاری بنیان نقاشی
عضو انجمن زنان هیئت علمی دانشگاههای تهران
داور فینال نقاشی جهان اسلام
روزنامه نگار و سردبیر مجله راه زینب
عضو شورای عالی آموزش و پرورش با حکم رئیسجمهوری
سردبیر مهمان نشریه انگلیسی زبان بین‌المللی “هنرهای جهان اسلام، به ویژه ایران”
عضو انجمن نقاشان ایران
ریاست دانشگاه الزهراء 77-85
عضویت در کمیته علمی “سیمنار بین المللی زن در ادوار مختلف تاریخ ایران”
کتاب شناسی؛
همراه با قیام موسی
همگام با هجرت یوسف
طلوع زن مسلمان
پیام حجاب زن مسلمان
ریشه های استعماری کشف حجاب
داستانهای علی و مش مدینه (قصه کودکان)
پشت جبهه هم سنگر است (قصه کودکان)
حکمت هنر اسلامی
هنر، عشق، زیبایی
طوفانها و لالههای شهریور
سوگواری در حرا
زیبایی حجاب و حجاب زیبایی
زینب زمانه
مشبک (اصول و مبانی هنر سنتی)
طرح ملی تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی (5جلد)
دولت ملی در اندیشه اندیشمندان عرب و شبه قاره (پایان نامه کارشناسی ارشد)
دولت ملی (پایاننامه دکترا)
سفرنامه سفر به دیار زنان بت
موضعگیری طبقات در فرآیند انحطاط جامعه
نقد زیباشناسی در اسلام، مسیحیت و مارکسیسم
برخی مقالات
جایگاه و نقش زنان در ادبیات انقلاب اسلامی
مادر، اسطوره همیشگی هنر
مجسمهسازی در اسلام
عشق در نگارگری ایران (مینیاتور) با تکیه بر نقش زن
هنر اسلامی و ضرورت نوآوری
بررسی قصه خسرو و شیرین
نوآوری خوشنویسی در روند مراسلات، تجارت، تبلیغات
نقش زن در میراث معنوی
تأثیر تنوع بر مقولات جنسیت، هنر و مذهب در روند نقد فمینیسم اسلامی
زن، هنر و گفتگوی تمدنها با تأکید بر معنویت و تأثیر نقش ایزدبانوها در روند تاریخ
برخی مجسمه های معروف زهرا رهنورد
مجسمه “مادر” از جنس برنز
مجسمه “ظهر عاشورا” از جنس آهن
مجسمه “به یاد عاشورا” از جنس آهن
مجسمههای “شیشه به روایت عشق” از جنس شیشه، آهن، مس
پرنده و درخت از جنس آهن
پرنده و ماه از جنس آهن
