شرح – بهاره خسروی: پنج سال از روزی می‌گذرد که ندا روی آسفالت خیابان جان سپرد. پنج سال از روزی که با چشمان باز توی دوربین موبایل‌ها زل زد تا جهانیان صورت غرق در خون‌اش را نگاه کنند. پنج سال از روزی که ناباورانه بی‌آنکه قادر باشد کلمه‌ای بر زبان بیاورد، مرگ را پذیرفت و یک دنیا در کمال ناباوری مرگی را آنلاین تماشا کرد که به نماد اعتراض‌های یک ملت تبدیل شد. ندا آقا سلطان ۳۰ خرداد ۱۳۸۸ در خیابان و براثر شلیک گلوله از تفنگی که هیچگاه صاحب‌اش به محاکمه ننشست، جان داد تا همچنان باشند خون‌هایی که از روی آسفالت خیابان پاک نشده باشند، گیرم که خون‌اش همان روز شسته شده باشد و هزاران هزار عابر و ماشین از قتلگاه‌اش گذر کرده باشند، اما کیست که وقت عبور از قتلگاه، ندا را به یاد نیاورد؟ کیست که بتواند ویدئوهایی را که هزاران هزار بار به اشتراک گذاشته شده‌اند، تصاویری را که در گوشه‌ی گوشه‌ی دنیا به نمایش درآمده‌اند، از ذهن تاریخ پاک کند؟ ندا پاک نخواهد شد، همانطور که دیگر کشته‌شده‌ها پاک نشده‌اند و نخواهند شد. ندا در تاریخ، در صدای یک ملت، در هنر، شعر و ادبیات و اعتراض ملتی جاودانه خواهد ماند. شاهد مثال‌اش همه‌ی شعرها، متن‌ها و تصاویری است که در تمام این روزها، این پنج سال منتشر شده‌اند. در این نوشته کوتاه نگاهی می‌اندازیم به انعکاس “ندا” در هنر و ادبیات، جایی که همواره مأمن اعتراض و جاودانگی بوده است.
۲۲ مرثیه در تیرماه
این کتاب شاید از اولین شعرهایی باشد که در رثای ندا سروده شد. شمس لنگرودی تابستان ۸۸، در همان روزها که مردم ایران همچنان در خیابان‌ها فریاد می‌کشیدند و زخمی، زندانی و کشته می‌شدند، ۲۲ شعر برای ندا سرود و کتاب به سرعت در اینترنت منتشر شد. اولین شعر این مجموعه مشخصا برای ندای آقا سلطان سروده شده است و سایر شعرها هم با نگاهی به آنچه ندا برایش کشته شد، فضای اعتراض و غم‌آلود آن روزها را منعکس می‌کند. شعری از کتاب “۲۲ مرثیه در تیرماه” و برخی دیگر از اشعار سروده شده برای ندا را در صفحه “روایت” این شماره هنر روز، ویژه ندا آقاسلطان می توانید بخوانید.
شعارهایی با نام ندا
این شاید مردمی‌ترین هنر معترض باشد، جایی که مردم در ناخودآگاه و خودآگاهشان به هنر روی می‌آورند تا از راه هنر، ارتباط عمیق‌تر و ساده‌تری با دیگران برقرار کند. از همین روی است که در بخشی از شعارهای معترضان پس از انتخابات و حتی در اتفاقات سال‌های پس از آن، شعارهایی با نام ندا در میان دیگر شعارها دیده می‌شد. بسیاری از این شعارها در سال‌های بعد هم دهان به دهان شده‌اند. شعارهایی همچون: “ندای عزیزم/رای‌تو پس می‌گیرم”، “عالیه عالیه/جای ندا خالیه”، “نداییم، نداییم/ما همه یک صداییم”، “بهار آزادیه/جای ندا خالیه”، “امشب شب شادیه/جای ندا خالیه”، “روح ندا زنده شد/ اصلاحات پاینده شد”.
در این اعتراض‌ها، عکس‌هایی از ندا با شعارهایی همچون “ما همه نداییم” نشان داده می‌شد. همچنین در برخی از اعتراض‌ها، معترضان عکس‌هایی از ندا را جلوی صورتشان گرفته و اینطور نشان داده می‌شد که همگی آنها “ندا” هستند.
اپرای ندا
در همان اولین روزهای اعتراض بود که نادر مشایخی، رهبر پیشین ارکستر سمفونیک تهران، اپرای ندا را به روی صحنه برد. او کوشیده بود که خیال و واقعیت و گذشته و حال را با یکدیگر پیوند بزند. او برای این کار، منظومه “هفت پیکر” نظامی گنجوی، شاعر قرن ششم هجری را با واقعه‌ی کشته شدن ندا تلفیق کرد تا علاوه بر یادآوری تلخ این واقعه، حضور چشم‌گیر زنان در تظاهرات و اعتراض‌ها را به نمایش بگذارد.
ندا در ترانه و موسیقی
پس از شروع اعتراض‌ها در خرداد ماه ۸۸، آثار موسیقی بسیاری درباره اعتراض‌ها، کشته‌شده‌ها و رنج و خوشحالی مردم ساخته و منتشر شد. برخی از خواننده‌ها ناشناس، برخی حرفه‌ای و برخی نیز خواننده‌های محبوب و سرشناس بوده‌اند. در همین ایام بود که گروه‌های ناشناس بسیاری سر برآوردند و آهنگ‌هایی از خود برجای گذاشتند که به سرعت بر لب مردم زمزمه شد؛ قطعه‌هایی همچون “رای من کو”، “سبز شد” از جمله مشهورترین این آثار هستند. در همین حال، قطعه‌های زیادی برای ندا خوانده شد. شاهین نجفی، فرامرز اصلانی و هیچکس ازجمله خوانندگانی بودند که مشخصا برای ندا آواز خواندند و در این میان سرودها و قطعه‌های زیادی نیز با یادی از اعتراض‌ها و کشته‌شده‌ها، نگاهی هم به مرگ ندا انداختند.
همچنین یک رپ سه زبانه با عنوان “دیگر نمی توانم نفس بکشم (ندا)” به زبان‌های آلمانی، فارسی و انگلیسی از بروز، تیتاش و جاز اجرا شد.
علاوه بر این، کریس دی‌برگ، یکی از آهنگ‌های آلبوم خود در سال ۲۰۱۰ را به ندا آقا سلطان تقدیم کرد. این آهنگ که “مردم جهان” نام دارد، به یاد ندا سروده و خوانده شده است.
مجموعه ای از این آهنگ‌ها و ویدئو کلیپ ها را میتوانید در صفحه حکایت این شماره هنر روز، ویژه ندا آقا سلطان بخوانید.
ندا در سینما
ندا جلوی چشمان دوربین در کف خیابان جان سپرد و این اولین فیلمی بود که ندا در آن حضور داشت، حضوری بی‌همتا. پس از آن، ندا در گزارش‌ها و مستند‌های فراوانی که به اعتراض‌های سال ۸۸ می‌پرداختند، حضور داشت، اما مشخصا مستند “برای ندا” بود که زندگی و مرگ او را به تصویر می‌کشید. این مستند ازسوی شبکه تلویزیونی اچ.بی.وی ساخته و نمایش داده شد. راوی آن شهره آغداشلو است و مصاحبه‌هایی با خانواده ندا، رضا دقتی، عکاس، آرش حجازی، مترجم و مدیر انتشارات کاروان، آذر نفیسی، نویسنده و شماری از فعالان حقوق بشر از جمله بخش‌های این مستند هستند.
در پنج سال گذشته، آثار هنری زیادی با تمرکز بر جنبش اعتراضی مردم خلق شده است از نقاشی و کاریکاتور گرفته تا شعر و موسیقی و فیلم و ندا حاضر غایب اغلب این آثار بوده است چرا که او نه تنها بخشی از جنبش که نماد این اعتراض‌ها است و به همین دلیل است که هر اثر هنری در یادبود این اعتراض‌ها، پهلویی هم به ندا و مرگ‌اش می‌زند، مرگی که اگرچه با سکوت‌اش همراه بود اما به فریاد ایران بدل شد.
