رسانه ♦ چهار فصل

چهارشنبه ۱۸ ارديبهشت ۱۳۸۷

رسانه ♦ چهار فصل

سی آوریل ۱۹۹۳، روزی که شبکه جهانی اینترنت (WWW) برای استفاده همگانی در اختیار کاربران قرار گرفت، به عنوان سرفصل تاریخی پیدایش رسانه تازه ای شناخته شده است که به انقلاب ارتباطات شکل و شمایی تازه داد و مولفه های تعاملی ساختار شکنی نظام سنتی گوینده/ شنونده را سرعت بخشید یا شاید به پایان رساند. به مناسبت پانزدهمین سال تولد اینترنت نگاهی به تاریخچه این رسانه مهم روزگار ما و مسائل و مشکلات آن انداخته ایم…

پانزده سالگی اینترنت

انقلاب ارتباطات در آستانه قرن بیست‌و‌یکم

سازمان اروپایی تحقیقات اتمی که اختصارا CERN نامیده می شد و در ژنو سوئیس مستقر است، پس از سالها کار بر روی شبکه انتقال داده ها، در اواخر دهه هشتاد موفق شد اولین شبکه داخلی ارتباطات کامپیوتری در اروپا را در بزرگترین مرکز تحقیقات فیزیک اتمی جهان پدید آورد، مشابه چنین شبکه ای نیز در همان دوران در آمریکا و به ویژه پنتاگون مورد استفاده قرار می گرفت.

این پروژه در نیمه دوم دهه هشتاد توسط تیم برنرز لی که پدر اینترنت خوانده می شود در این سازمان با عنوان انکوایر آغاز شد وی به همراه رابرت کایلیائو با کار بر روی فن آوری هایپرتکست موفق شدند اولین سایت اینترنتی جهان را در سال 1990ایجاد کنند.

در سی ام آوریل 1993 سی ائی ار ان اعلام کرد فن آوری اینترنت برای استفاده همگان آزاد است. در همان سال به تدریج برخی از دولت ها و سازمان های بین المللی اولین وب سایت های خود را برای استفاده کارکنان خود و ارائه اطلاعات و اسناد مورد لزوم پدید آوردند.

اما چند سالی طول کشید که اینترنت به واسطه امکان بهره برداری از خط تلفن عمومیت یابد و دولت ها و سازمان ها نیز دریابند که مخاطبان احتمالی سایت های اینترنتی شان چه کسانی هستند و این رسانه تازه چه قابلیت هایی دارد.

تاریخچه مختصر اینترنت

اوایل دهه هفتاد: آغاز به کار شبکه آرپانت توسط وزارت دفاع در آمریکا در پاسخ به پروژه موشک اسپوتنیک شوروی برای هدف قرار دادن مراکز مخابراتی و ارتباطی آمریکا

1987: آغاز شبکه یوزنت

1990: آغاز به کار اولین سرور وب و اولین سایت اینترنتی در سی ائی ار ان

1991: آغاز به کار اولین سرور اینترنت در خارج از سوئیس و اروپا

1992: اولین مرورگر اینترنتی در سیرن تکامل یافت

1993: آپل مک کینتاش برای اینترنت مرورگر آلفا را عرضه کرد و با عرضه اولین کامپیوترهای خانگی اولین تولید کننده عمده کامپیوتر برای اینترنت لقب گرفت

1993: سی ائی ار ان بهره برداری از فن آوری شبکه جهانی وب را برای همگان آزاد اعلام کرد

1993: برخی از دولت ها و سازمان های جهانی اولین سایت های اینترنتی خود را منتشر کردند

1994: پیتزا هات سفارش گرفتن پیتزا از طریق وب سایتش را آغاز کرد

1994: ارائه اخبار بر روی اینترنت توسط خبرگزاریها و برخی از سایت های اولیه خبری آغاز شد

می 1994: اولین کنفرانس جهانی اینترنت توسط سی ائی ار ان در ژنو برگزار شد

ژوئن 1994: شمار سرورهای ثبت شده به 1500 رسید

اول اکتبر 1994: کنسرسیوم شبکه جهانی اینترنت بنیاد نهاده شد

1995: اینترنت موضوع اصلی مذاکرات سران دولت های هفت کشور صنعتی در بروکسل بود

1996: آغاز به کار سایت های اختصاصی خبری

1997: افشای رسوایی جنسی کلینتون بر روی یک سایت اینترنتی خبری، برای نخستین بار اهمیت این رسانه تازه در خبررسانی را برای همگان آشکار ساخت

1998: سرویس های ای میل و پیام برهای مجانی و لپ تاپ های قابل حمل عمومیت یافتند

1999: گسترش شبکه اینترنت بی سیم

2000: شمار کاربران اینترنت در اروپا به بیش از سی و پنج درصد و در آمریکا به بیش از پنجاه درصد رسید

2001: گسترش اینترنت پهن باند

2002: گسترش تلویزیون اینترنتی

2003: تسخیر بازار جستجوگرها توسط موتوری جستجوی گوگل

2004: گسترش مفهوم شبکه های تعاملی و وب 2

2005: گسترش خدمات اینترنت بر روی موبایل

2006: افزایش سرعت اینترنت به بیش از صد برابر نسبت به ده سال قبل

2007: بهره وری بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون نفر از اینترنت

اینترنت در ایران

آغاز اینترنت در ایران به سال 1370 بازمی گردد که صدا و سیما شبکه داخلی خود را برای واحد مرکزی خبر راه اندازی کرد اما مفهوم واقعی اینترنت دو سال بعد یعنی همزمان با عمومیت یافتن اینترنت در جهان توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری آغاز شد که به تدریج امکان استفاده از ای میل و اینترنت را در اختیار دانشجویان برخی از دانشگاه ها قرار داد.

در سال 1373 موسسه ندارایانه به عنوان اولین شرکت ارائه دهنده خدمات اینترنتی در ایران آغاز به کار کرد، در همین سال نخستین وب سایت های فارسی زبان متولد می شوند. در سال 1374 صدا و سیما سایت واحد مرکزی خبر را برای انتشار اخبار راه اندازی کرد و روزنامه همشهری به عنوان اولین روزنامه اینترنتی بر روی اینترنت منتشر شد. خبرگزاری ایرنا سایت اینترنتی خود را به تدریج راه اندازی کرد. در همین سال مسئولیت نظارت بر اینترنت توسط مجلس شورای اسلامی به شرکت مخابرات سپرده شد. پنج سال بعد مجلس با تصویب لایحه دولت خاتمی فیلترکردن اینترنت را براساس تشخیص هیئتی مرکب از صدا و سیما، قوه قضاییه، شرکت مخابرات و وزارت اطلاعات تعیین می کند.

در سال 1375 مراکز دولتی بیشتری به ایجاد سایت های اینترنتی روی می آورند و شرکت های بیشتری برای ارائه خدمات اینترنتی وارد بازار می شوند. بخش های خبر و معاونت سیاسی صدا و سیما به شبکه اینترنت اختصاصی صدا و سیما متصل می شوند.

در سال 1376 شمار موسسات دولتی و خصوصی مجهز به خطوط اینترنتی افزایش می یابد اما استفاده از اینترنت برای همگان هنوز فراگیر نشده است. در سال 1377 پروژه یونیکد فارسی آغاز می شود و در سال 1378 همزمان با رخدادهای مرتبط با خیزش تیرماه 1378 اولین سایت های خبری فارسی زبان در خارج از کشور راه اندازی می شوند.

در سال 1379 خبرگزاری ایسنا به عنوان نخستین خبرگزاری تاسیس شده پس از استقرار جمهوری اسلامی با انتشار اخبار خود بر روی اینترنت آغاز به کار می کند.

در سال 1380 بهره برداری از اینترنت برای مصارف خانگی با خط تلفن عمومیت یافته، آمارها حاکی از وجود حدود ده میلیون کاربر اینترنت در کشور است و بهره برداری از خطوط فیبرنوری آغاز می شود.

از سال 1380 تا کنون بر اساس آمارهای رسمی شمار کاربران اینترنت در ایران به حدود بیست میلیون نفر رسیده و شمار سایت های فارسی در اینترنت از یک میلیون سایت تجاوز کرده است که بیش از شصت و پنج درصد آنها وبلاگ یا سایت های شخصی هستند، با این حال سرعت اینترنت در ایران تغییر چندانی نکرده است و اتصال دایل آپ همچنان عمده ترین وسیله برقراری ارتباط است. جمهوری اسلامی در کنار چین بدترین کشور سانسور کننده اینترنت در جهان است که مردم را از دست یافتن به اطلاعات سیاسی، علمی، فرهنگی و اخبار روز و برقراری ارتباط با دیگران بازمی دارد.

در حالی که بهره برداری از اینترنت بی سیم و اینترنت بر روی موبایل در ایران آغاز شده است اما سرعت اینترنت و محدود بودن خدمات اینترنتی و رشد نیافتن تجارت اینترنتی و ارتباط اینترنتی با مراکز دولتی یا خصوصی سبب شده است تا مردم از بخشی از کارآیی های اینترنت در زندگی روزمره محروم بمانند.

اینترنت و مفهوم تازه دمکراسی

ماهیت رسانه های جریان اصلی قرن بیستم مرکز گرا، عامه پسند، کلی نگر، تمامیت خواه، سلطه جو و یک سویه نگر خوانده شده اند.

شاید از همین رو باشد که جز ویدئو که در اواخر دهه هشتاد به رسانه ای آلترناتیو بدل شده ولی هنوز جایی برای نمایش همگانی و قابل دسترسی برای همه نداشت، ظهور اینترنت در آخرین سالهای قرن بیستم مفهوم انقلاب ارتباطات را در اندیشه های نظریه پردازان ارتباطات با مولفه های پست مدرنیسم و پست مارکسیسم چپ نوین پیوند زد.

اگر در متون دهه های نود از رشد و گسترش رسانه های همگانی و دامنه تاثیرات اجتماعی/سیاسی آنها به عنوان نشانه های انقلاب ارتباطات با مفاهیمی چون فرهنگ عامه در برابر فرهنگ رسمی و ارزش های خرده فرهنگ ها در برابر ارزش های سنتی فرهنگ غالب یاد شد که ویدئو آن چنان که گدار نیز اشاره می کند به رسانه ای انقلابی برای حضور، مداخله و عینیت یافتن سینما/ویدئو در زندگی روزمره بدل می شود اما این انقلاب در آخرین سالهای قرن بیستم بیش از آنکه مفهومی ایدئولوژیک داشته باشد خاستگاه هایی تکنولوژیک دارد که می تواند با نشانه هایی چون پخش زنده، تلویزیون ماهواره ای، فرستنده های رادیویی خانگی به سرعت به جریان اصلی رسانه های سرمایه داری وصل شود.

اما اینترنت شاید در تاریخ پانزده ساله خود تاکنون یگانه مفهوم رسانه آلترناتیو است که هر روز که می گذرد بیش از قبل نقش آلترناتیو بودن خود را بهتر ایفا می کند.

در برابر شبکه رسانه های غول آسا، اینترنت با این که همچنان از ابزار سرکوب دولت ها و سازمان های تمامیت خواه رنج می برد اما همه ویژگی های اصلی رسانه پست مدرن یعنی دگرگونی درونی، چند صدایی، تکثرگرایی، شخصی بودن، ساختارشکنی و بی نظمی را در خود دارد.

شاید اگر پل سوئیزی اکنون زنده بود از اینترنت به عنوان مظهر تازه “بی نظمی نوین جهانی” در برابر نظم پیش ساخته رسانه های سرمایه داری یاد می کرد که در ذات خود شورشی و انقلابی است.

مفهوم مداخله گری در جریان رخدادهای روزمره که به بهترین شکل خود را در روزنامه نگار شهروند یا وبلاگ نویس نشان می دهد برای نخستین بار جایگاه روزنامه نگار به عنوان دانای کل فخر فروش، راوی یگانه و قدرت مطلق نظام اطلاع رسانی را به چالش کشید.

و نه تنها چالش که میلیونها گزارشگر در همه جا پدید آورد و به این ترتیب هم تمرکز و انحصار منابع را از میان برد و هم رسانه های جریان اصلی را ناچار به بهره وری از محصولات خود ساخت.

جهانی که همه در آن می بینند، نظر می دهند، می نویسند، نقد می کنند، گزارش می کنند و خبر می دهند جهانی است که به آنچه اندیشمندان نخستین یونان از دمکراسی یاد کرده اند بیشتر نزدیک است تا مفهوم قرن نوزدهمی و بیستمی دمکراسی لیبرال.

دمکراسی قرن بیست ویکمی با اینترنت چیزی بیش از یک سرگرمی صرف است، مداخله در پدیدارهای سیاسی/اقتصادی/ فرهنگی و اجتماعی زندگی و ارتقاء مردم از مصرف کننده خوراک اطلاعاتی به خالق اطلاعات.

در این میانه اینترنت با وجود آنکه عمرش به دو دهه نرسیده است بیش از هر پدیدار فرهنگی دیگری زندگی اجتماعی بشر قرن بیست و یکمی یا حداقل بخشی از طبقه مالک آن را تغییر داده است و خود نیز تغییر کرده است.

دمکراسی دیجیتالی با اینکه مفهومی تازه در نظریه های ارتباطات است اما قابل پیش بینی است که تا پیش از پایان ربع اول این قرن به شمایل تازه زندگی تعاملی(با رسانه های چند وجهی تازه اش) مردم در بسیاری از کشورها بدل شود.

دو دهه بیشتر دانشمندانی که در آزمایشگاه های خود بر روی این شبکه ارتباطاتی تازه کار می کردند شاید نمی دانستند گستردگی و تاثیر این پدیده تازه در کمتر از دو دهه تا کجا پیش خواهد رفت، برخی از نامه نگاریهای آنها روشن می سازد که تصور آنها از این شبکه ارتباطی تازه حداکثر امکان ارتباط موسسات تحقیقاتی با یکدیگر و انتقال سریع داده ها بوده است، عجیب است که چنین تصوری را گراهام بل، برادران لومیر و ولادمیر زورکین در مورد تلفن، سینما و تلویزیون هم داشتند. اما عجیب تر آن است که وقتی ما پانزده سال بعد این نوشته را در باره پانزده سالگی اینترنت می خوانیم پوزخند نزنیم.