با گذشت سی سال از چاپ مقاله رشیدی مطلق که به نوشته آنتونی پارسونز فتیله انقلاب را آتش شد، سالی آغاز می شود که هر روزش یادآور حوادثی است که سی سال قبل رخ داد و سرانجام به 22 بهمن سال 57 رسید. بار دیگر آن بحث کهن شده آغاز می شود که مقصر که بود. یا لعنت به روشنفکران. و آن سئوال مقدر چرا به اصلاحات تن ندادید و انقلاب را ممکن کردید.
در دو سوی 22 بهمن، حکومت پادشاهی و هم حکومت اسلامی، اگر هیچ شباهت دیگر نداشته باشند در این نکات شبیه به هم اند که به یک اندازه از “روشنفکر” نفرت داشته و دارند. هر دو هواداران آزادی را علت ناکامی های کشور می دانند. از نظر دو نهادهای حقوق بشری جهان آلت دست قدرت های جهان اند. هر دو حکومت خود را در حال مبارزه با قدرت های جهانی می دیدند و می بینند و به همین دلیل توقع دارند کسی از آزادی دم نزند. با خارجی ها هیچ رفت و آمد نکند. هیچ کاری نکند که فرنگی از وی تحسین کند.
برخی از اعضای نسل جدید گمان دارند همه این ها از جمله خصلت های دوران فعلی است و تصور می کنند در حکومت مدرن پادشاهی این ها معمول نبود. ولی چنین نیست. از قضا آن چه کار اهل تاریخ را دشوار می کند همین است که هواداران جمهوری اسلامی، همه عیب های جهان را در حکومت پادشاهی سراغ می کنند اما حال خود هیچ خبر ندارند. هواداران پادشاهی هم همه نقدها را به جمهوری اسلامی دارند اما در قامت پادشاهی هیچ خطائی نمی بینند. حقیقت هیچ کدام از این ها نیست.
برای شناخت واقعی گوشه های مهم تاریخ نزدیک و معاصر، این بخت برای امروزیان هست که هم رسانه های بزرگ و معتبر آرشیوهای مجهز دارند و هم دسترسی به اسناد وزارت های خارجه کشورهای بزرگ دشوار نیست. به باورم همین کاری که سایت فارسی بی بی سی در انتشار بخش هائی از تحقیق مجید تفرشی انجام داده، کمک بزرگی است به شناخت و خرد کردن تصوراتی صد در صدی مطلق زده. این ها بخش های ازاد شده اسناد وزارت خارجه بریتانیاست که بعد سی سال در اخیتار اهل تحقیق قرار گرفته است. سرکشی به این اسناد حسن دیگری که دارد این است که نشان می دهد که قدرت های بزرگ صنعتی هم در گمانه زنی مسائل سیاسی و اجتماعی خطا می کنند. آنتونی پارسونز دیپلومات چیره دست که شاه بدون حضور وی سخن های سفیر آمریکا برایش اهمیتی نداشت، حتی سه ماه قبل از سقوط حکومت در گزارشی به لندن می نویسد شاه محکم است و ارتش محکم پشت او ایستاده و هیچ خطری رژیم را تهدید نمی کند.
بی بی سی دستگاه خبری بزرگی که در روزهای انقلاب تنها بنگاه سخن پراکنی بود که صدایش را مردم ایران می شنیدند، و در منابع مختلف از قول هواداران سلطنت و شخص شاه متهم شده به هواداری از انقلابیون و ضدیت با شاه، و دولت های آخر شاه سفیرانشان را در لندن زیر فشارها گذاشته بودند که از دولت بریتانیا بخواهد که جلو دهان این برنامه فارسی را ببندند، خود حکایت دیگری دارد. این رادیو زمانی که این موقعیت برایش به وجود آمد که اولین مصاحبه را با آیت الله خمینی انجام دهد که در نجف بود و حاضر شده بود به این کار، فرصت را از دست داد. رییس انگلیسی وقت بخش فارسی بی بی سی چندان موضوع را با اهمیت ندید. و این مصاحبه انجام نشد. و هرگز هیچ مصاحبه اختصاصی توسط بخش فارسی با رهبر انقلاب ممکن نشد. افتخار اولین مصاحبه به لوموند و اریک رولو رسید.
مقصود از این مقدمه اشاره به این واقعیت است که نسل امروز که اکثرشان زاده بعد از انقلابند، برای این که اسیر ذهنیت های پیش ساخته نسل گذشته نشود، و بتواند واقعیت ها را از لای دستکاری ها و غرض ورزی های دوران بیرون بکشد، سی امین سالگرد انقلاب را می توانند فرصتی شمارند. از کنار هم نهادن اسناد بی تردید، تصویر واقعی تری به دست می آید که رسیدن به آن ها برای نسل شاهد گذشته مقدور نبود و نیست چرا که با خواست ها و آرمان هایشان نمی خواند. نسل امروز این بخت دارد که در سال های اخیر و در مراکز دانشگاهی، تاریخ بی دروغ و بی غرض معاصر شکل گرفته و یا از داخل مجادلات و مناظره ها به دست آمدنی شده است.
به عنوان نمونه. یک گوشه از تاریخ برگزیده ام تا بر آن گذر کنم. آغاز سال 1354
این آغاز همان سالی است که گفته اند اوج موفقیت های رژیم پادشاهی بود. با فوران پول نفت، هم به شدت احساس بزرگی به شاه دست داده بود، و هم ارتش و صنایع وسعت و قدرت گرفته، شهرها تغییر شکل داده بودند. طبقه متوسط پولدارتر شده بود. تهران مرکز رجوع هزاران دلال غربی و مدیران بلندپایه و سیاستمردانی بود که می خواستند شاه به عنوان تنها تصمیم گیرنده و کلید دار آن درآمد بزرگ، نگاه مرحمتی به آن ها بکند. هر کس با شاه آشنائی داشت توسط شرکت های بزرگ صید شده بود که واسطه معاملات شود. روسای جمهور و پادشاهان عالم مدام پشت خط تلفن و در صف انتظار سفر به تهران بودند. بنادر مملو از کالا بود و دریاهای اطرافش شب ها روشن از چراغ صدها کشتی باری که در انتظار بارگیری بودند. پاویون سلطنتی و دولت پرکار بود و به طور متوسط هر دو روز یک بار میهمان بلندپایه از جائی از جهان به تهران آمد. و همین زمان بود که ماجرای اروند رود حل شد و صدام حسین معاون ریاست جمهور عراق وساطت بومدین را پذیرفت و دنبال شاه به راه افتاد و در الجزیره قراردادی را امضا کرد که شش سال بعد به تصور انهدام ارتش شاه و نبودن شخص شاه آن را تحمیلی خواند و پاره کرد و جنگ هشت ساله آغاز شد. قرارداد الجزایر پیروزی بزرگی بود برای شاه که بعد از پیروزی وی در جنگ با شرکت های فروشنده نفت و کشورهای مصرف کننده، دومین پیروزی وی به حساب می آید که در عین حال باعث شد مشکلاتش با شوروی و کشورهای سوسیالیستی هم حل شد و آن ها هم در زمره دوستان در آمدند. چه رسد به آمریکا که در هشت سال قدرت محافظه کاران که همگی از دوستان و نزدیکان شاه بودند، عملا ایران بزرگ ترین پایگاه خارجی آمریکا شده بود و نزدیک شصت هزار مستشار نظامی آن کشور در ایران بودند و امکاناتی که در اختیار ارتش ایران گذاشته می شد مورد حسد همه همپیمانان آمریکا بود. سران خاورمیانه برای حل مشکلات خود با واشنگتن از شاه کمک می گرفتند. یازده شاه برکنار شده از سراسر جهان حقوق بگیر دربار ایران بودند و شش تایشان ساکن تهران.
پانزده روز مانده به آغاز این سال، شاه به طور ناگهانی احزاب صوری را تعطیل، و اعلام یک حزب واحد فراگیر کرد، و مملکت به صورت یک حزبی درآمد. در حالی که پیش از آن در کتابش به کشور های کمونیستی تک حزبی ایراد گرفته بود که دیکتاتوری هستند و رعایت رقابت های سیاسی را نمی کنند و بدترین نوع حکومت اند. اما اعلام تاسیس حزب رستاخیر و اجبار مردم به شرکت در آن، به سادگی نبود. روزی که شاه سرمست از اضافه درآمد نفت و تملق های مدام خارجی و داخلی این تصمیم را اعلام داشت در ضمن گفت هر کس نمی خواهد عضو این حزب شود، پاسپورت بگیرد و برود.
در این زمان مدت کوتاهی بود که در زندان تهران برای سیاسیون گیرنده تلویزیونی گذاشته بودند تا زندانیان که برخی از آن ها هنوز حاضرند اخبار را نگاه کنند. از شاهد موثق جان به در برده نقل است که روزی که این صحنه از تلویزیون پخش شد بیژن جزنی رهبر فکری سازمان فدائیان خلق و برجسته ترین چهره فعال به بندافتاده مخالف رژیم در آن زمان، بعد از دیدن آن صحنه آهسته گفت “ما را می کشند. این نوع تصمیم گیری های از بالا و از موضع قدرت،از آن جاست که شاه با قدرت های جهانی ساخته. در این وضعیت منقدی ندارد و ما را تحمل نمی کند.“
سال 1354 آغاز شد، شاه و خانواده و میهمانان خارجی گرانقدرش در کیش بودند، که روز 24 فرودین روزنامه اطلاعات گزارشی درباره حزب رستاخیز چاپ کرد که در آن خبرنگار از یکی از معاونان حزب رستاخیز پرسیده بود رابطه این حزب با دولت چه می شود. شاه با خواندن این بخش از روزنامه عصبانی شده و بنا به نوشته اسدالله علم ، وزیر دربارش را احضار می کند و می گوید” همین حالا که مرخص شدی به روزنامه کیهان به مصباح زاده تلفن کن که مردکه، این حرف ها چیست که می نویسی. راجع به حزب، هر کس هر غلطی می کند می نویسید؟ منجمله یکی پرسیده چرا در اساسنامه حزب تکلیف دولت روشن تعیین نشده. شما هم چاپ کرده اید. به آن ها تفهیم کن که تکلیف تعیین دولت و عزل و نصب وزیران با شخص پادشاه است، و شاه ریاست فائقه بر قوه مجریه دارد. دیگر این ها فضولی است. روزنامه از خودش توضیح بدهد” علم بر این نوشته اضافه کرده “مرخص شدم فوری در این زمینه اقدام کردم. معلوم شد بدبخت کیهان نیست و اطلاعات است و به هر حال آن ها این را تصحیح کردند”
گفتنی است که قانون اساسی مشروطه سلطنتی،شاه را فردی بدون مسوولیت می شناخت که حق در امور قوای دیگر را نداشت و برای تصریح در قانون اساسی نوشته شده بود. شاه آن قدر به عمل غیرقانونی خود ادامه داد که دیگر باید می گفت صدای انقلاب شما را شنیدم و شنید.
اما در همان روز دوشنبه 25 فروردین گفتگوهای دیگری هم بین شاه و محرم او می گذرد. از جمله زنده شدن یاد پانزده خرداد 42 . اسدالله علم که آن موقع نخست وزیر بود، آغاز می کند “صبح پانزده خرداد هم که اول با تلفن از من سئوال فرمودید حالا که انقلاب شده چه می خواهی بکنی، من عرض کردم توپ و تفنگ در دست من است… مادرشان را پاره می کنم. از ته دل خندیدید و فرمودید من موافقم و پشت تو هستم. اگر کمی تزلزل در اعلیحضرت بود من چه غلطی می توانستم بکنم. همه چیز بر باد رفته بود. فرمودند بلی همان آخوندهای شپشو ما را می خوردند و تو نمی دانی که [عبدالله] انتظام و [حسین] علا با چه وضعی پیش من آمدند. سر من داد زدند که بس است بس است، آدم کشی بس است، دولت را بیندازید و با آخوندها کنار بیائید. بعد که من حرف آن ها را شنیدم آن ها را از اتاق بیرون کردم و تو را خواستم و آن دستورات را دادم. درست روز هجده خرداد بود که شاهنشاه مرا به کاخ سعدآباد احضار فرمودند و این اوامر را فرمودند و من تمام آن سه روز را از دفترم خارج نشده بودم و به سعدآباد هم با زره پوش رفتم چون هنوز شهر متشنج بود. فرمودند خوب به خاطر دارم. عرض کردم پس برای علیاحضرت [در مقام نایب السطنه] هم یک آموزش لازم است. فرمودند فایده ندارد. اولا ایشان زن هستند و بعد هم خیلی ساده هستند. عرض کردم پس برای والاحضرت همایونی [ولیعهد] باید فکری بفرمائید. فرمودند خودم باید به او بیشتر برسم و درسش بدهم . عرض کردم از لحاظ کشور لازم است این کار ها بشود.“
و دو روز بعد از این گفتگوها و تنها چهل و پنج روز بعد از تاسیس حزب رستاخیز که جزنی را به آن گمانه زنی رسانده بود، سی زندانی سیاسی را از بقیه همبندان جدا کردند به بهانه ای. شب بیست و نهم فروردین بود که نیمه شبان صدای گلوله در اوین می پیچد. بیژن جزنی به همراه هشت زندانی دیگر(کاظم ذوالانوار، و مصطفی جوان خوشدل از اعضای مجاهدین خلق، و حسن ضیا ظریفی،عباس سورکی،محمد چوپان زاده،سعید کلانتری،عزیز سرمدی واحمد جلیل افشار از چریک های فدائی خلق) را بازجویان و شکنجه گران مست به تپه بالای اوین بردند و شروع کردند به تیرباران آن ها به همین سادگی گمانه زنی جزنی درست در آمد آن هم بعد حدود یک ماه و نیم. خاطرات علم در صبح آن شبی که این حادثه رخ داد و نمی توانست بدون اجازه شاه بوده باشد، هیچ نشانه ای از واقعه ای ندارد جز شرح این که شام ملکه مادر بریتانیا میهمان دربار بود. صبح چهار سفیر شرفیاب شدند. “شاهنشاه سرحال بودند از بارندگی های اصفهان و کرمان .. بعد از ظهر را گردش می رویم. من هم بعد از ظهر را با دوستم گذراندم . خوب بود… سر شام مطلب مهمی نیود. الا این که امشب ملکه اوقاتش تلخ بودند و تمام مطلب را با بدبینی و کسالت می دیدند. ناگزیر بودم برنامه سفر آمریکا را عرایضی بکنم. و احمقانه فکر کردم سر شام هر دو تشریف دارند مطالب را بیان دارم. باعث اوقات تلخی بین اعلیحضرتین شدم. غصه خوردم و سرم درد گرفت. به این جهت به منزل برگشتم . شنا کردم که بتوانم بخوابم”
و اگر برای عبرت حاضران و ناظران بخواهیم این نوشته را کمی دیگر ادامه دهیم و دورینیمان را کمی بچرخانیم، باید به یاد آورد که دو سال بعد از این روزها، اسدالله علم گرفتار سرطانی بدخیم شده و مرده بود. شاه جای علم را به رقیب او داد که علم از وی متنفر بود، یعنی امیرعباس هویدا. و شاه این نخست وزیر سیزده ساله را که دوران دولتش خوش ترین دوران پادشاهی وی بود، وقتی اولین نشانه های انقلاب ظاهر شد، همراه گروهی دیگر از دولتمردان آن سال ها به زندان انداخت، تا شاید اعتراض های مردم را به آن ها متوجه کند. که نشد. آن ها گناه بزرگشان این بود که فرامین وی را اجرا کرده و نگفته بودند که دخالت شاه در کار حکومت قانونی نیست. هو جز این نیست سزای کسانی که تملق گوی قدرت می شوند، هویدا در همان زندان بود که انقلاب شد و وی خود را تسلیم انقلابیون کرد و در حالی که دولت بازرگان مشغول تدارک محاکمه عادلانه اش بود، با خودسری صادق خلخالی اعدام شد.
اما پیش از این که کار بدین جا بکشد. وقتی از هر سوی شهر صدای الله اکبر بلند بود، سفیران آمریکا و بریتانیا هم چاره ساز نبودند، افسری که کارتر فرستاد هم مانند کرومیت روزولت منجی نشد و سوپرمنی نبود که برای نجات سلطنت آمده باشد، شاه دست به دامن همان ها شد که پانزده خرداد با ناسزا از اتاق بیرونشان کرده بود. دکتر علی امینی، عبدالله انتظام، علی دشتی، جلال تهرانی، امیرتیمور کلالی، دکتر صدیقی و همه آن ها که چهارده سال قبل وی را به مماشات در مقابل مردم فراخوانده و بعد هم مغضوب شده بودند. سالخوردگان در این دیدار ها دیدند که شاه که از فشارهای روانی و بیماری به شدت لاغر شده بود، همان ابتدا می گفت گذشته را فراموش کنید خطا کردیم حالا چکار باید کرد. امینی و انتظام و تهرانی در گفتگوهائی که در همین زمان با مهندس بازرگان و آیت الله مطهری برقرار کرده بودند، با کمک فلسفی واعظ می کوشیدند راهی بیابند. اما در همان زمان روزی مهندس بازرگان از آنان پرسید شما که اینک دلتان به درد آمده است با اطمینان می توانید بگوئید که اگر بحران بگذرد اوضاع گذشته تکرار نخواهد شد، اول از همه سید جلال تهرانی [ که به ریاست شورای سلطنت منصوب شد] به حرف آمد و گفت اصلا و ابدا، من هیچ تعهدی نمی کنم.
وقتی خبر این رفت و آمدها به نوفل لوشاتو رسید آیت الله خمینی در یک سخنرانی گفت مردم کارشان از این حرف ها گذشته، دیگر امکان آشتی با این آدم وجود ندارد. در این شرایط اگر آقای امینی هم با این ها باشد از چشم مردم می افتد.[نقل به مضمون] دکتر امینی فردای روزی که معلوم گشت سید جلال تهرانی هم در نوفل لوشاتو بعد ملاقاتی با رهبر انقلاب استعفا داده است، پاسپورت سیاسی گرفت و رفت. در حالی که از همان پانزده خرداد تمام سالخوردگان مانند وی مورد غضب قرار گرفته گذرنامه های سیاسی و حتی حقوقشان را از دست داده بودند، خاطرات اسدلله علم نشان می دهد که در روز پانزده خرداد شاه حتی دستور زندانی کردن این سالخوردگان با تجربه را داده بود و علم به عنوان نخست وزیر “استدعا کردم که از تقصیراتشان بگذرند”.
تاریخ قصه نیست. غرور، فاصله افتادن بین قدرت و مردم، و فریب خوردن صاحبان قدرت که ابراز احساسات مردم را نشانه محکم بودن جای خود می بینند. و از همین جا به این نتیجه می رسند که می توان مخالف را به بند کشید و کشت امری مدام بوده است. و از همین روست که گفته اند تاریخ تکرار می شود.
این بازگوئی زمانی اتفاق می افتد که بحث انتخابات مجلس درگیرست. بیشتر روزنامه های رقیب دولت تعطیلند. گروهی که خود را به بالاترین راس قدرت منتسب می کنند، اصرار دارند که جز خودشان کسی را به مجلس و دولت راه ندهند. یک گروه مانند آقای خاتمی اصرار دارند که هر چه آزادتر و بدون دخالت تر برگزار کردن انتخابات به نفع نظام است، نماینده ولی فقیه در روزنامه کیهان با تندترین کلمات و تعابیر کسانی مانند خاتمی، و هاشمی رفسنجانی را که خود سی سال نگهبان همین درگاه بوده است فرصت طلبانی صفت می دهد که مردم را نمی شناسند. یعنی به شما مربوط نیست، ما خودمان نفع نظام خودمان را خوب می دانیم.