نادر ابراهیمی هم رفت. نویسنده ای که برای یک دهه نویسنده محبوب کودکان و نوجوانان بود، با وقوع انقلاب و چرخشی حیرت انگیز در کارنامه سیاسی/هنری اش از چشم بسیاری افتاد. نویسنده دور از خانه و مصابا و رویای گجرات، سازنده آتش بدون دود و صدای صحرا ابتدا به پیشواز مجاهد و فدایی رفت و در کمتر از یک دهه ستایشگر سرود خوان جنگ-صادق آهنگران- شد و همچون نامی که بر کتابش نهاده بود میان خطه نام و ننگ همواره دست و پا زد. اما اینک، آنچه از او به جای ماند عشقی بزرگ به ایران و کودکان است که آتش آن از ورای ده ها اثرش زبانه می کشد….
به بهانه درگذشت نادر ابراهیمی، فیلمساز و نویسنده
مرگ یک عاشقانه آرام
دلخور و بی حوصله سر اولین کلاس نادر ابراهیمی نشسته بودم، بچه های کلاس با یک اکثریت مشکوک رای به برکناری استاد زیبایی شناسی داده بودند و یک راست رفته بودند سراغ نادر ابراهیمی. تابستان1372 اولین دوره دوساله سینما وزارت ارشاد در باغ فردوس، نادر ابراهیمی استاد درس زیبایی شناسی سینمای ما شد.
از اول کلاس تا به آخر یا ایراد گرفتم یا غر زدم، گفته بودم حرفی برای گفتن ندارد ولی در ضمن از سابقه سیاسی اش هم خوشم نمی آمد. شنیده بودم که در نوجوانی توده ای بوده و حمایتش از حکومت را هم به همین موضوع ربط می دادم. آن وقت خودش گویا مشاور وزیر ارشاد بود و همراه با مهاجرانی که آن وقت معاون رفسنجانی بود و بسیاری دیگر که پست و مقامی داشتند در باغ فردوس تدریس می کردند.
زیبایی شناسی را با قصه برای ما می گفت، چیزی که بلد بود، به یاد آوردم که سال های آخر پیش از انقلاب را پای سریال های او می نشستم، سفرهای دور و دراز هامی و کامی در وطن. هامی و کامی شاید یکی از اولین مجموعه های بلند روانشناختی ایرانی برای کودکان بود که شخصیت های اصلی شان هم کودک بودند.
اما شاید بسیاری نادر ابراهیمی را با آتش بدون دود بشناسند که یکی از پرطرفدارترین سریال های ایرانی پیش از انقلاب بود و جز اینها ده ها کتاب دیگر در کارنامه داشت، آنقدر کتاب که امکان نداشت یکی از همکلاسی ها حداقل یکی از آنها را نخوانده باشد.
سفرهای دور و دراز هامی و کامی در وطن
انرژی و پویایی نادر ابراهیمی کلاس زیبایی شناسی که معمولا جای دیدگاه های فلسفی یا تشریح زیبایی شناختی تکنیکی ست را به بحث های کاربردی در باره ساختار تصویری سینما می کشاند، به جای نظرگاه های آلتوسر، ایزنشتین، مک بین، سانتاگ و بازن، کادربندی و میزانسن در فیلم های آن روز کارگردان های ایرانی و استوری بورد را پیش می کشید.
سرکلاس نادر ابراهیمی از مباحث روز سینما خبری نبود اما اثر چهاردهه تالیف در کلام او بود، چیزی که زبان دانشجوی ایرادگیری چون من را هم می بست.
یکی از بچه ها از سر شیطنت کتاب برادر من مجاهد، برادر من فدایی نادر را سرکلاس آورده بود، این را گویا نادر ابراهیمی ظرف چند روز پس از بهمن 57 خلق کرده بود، همه اش کار خودش بود از تایپ تا طراحی جلدش. نادر ابراهیمی لبخندزنان در باره این کتاب توضیح داد: روزگاری که همه به داشتن یک فدایی یا یک مجاهد در خانواده افتخار می کردند…
برای برخی نوشته های دوران اولیه پس از انقلاب او، نزدیک به سه دهه بعد کمتر قابل تحمل به نظر می آیند، شاید به همین دلیل بود که در هیچ نشریه روشنفکرانه ای اثری از او نبود، با این حال نوشته های آن روزگارش و روزهای پیش از انقلابش اگرچه در نظر برخی از منتقدان عامه پسند، پوپولیستی و دور از واقعیت های اجتماعی به نظر می رسید با این حال بیشتر به دل می نشست.
هرچه که بود زیبایی شناسی سینما به روایت نادر ابراهیمی برای ما فرصتی بود برای بحث های بی پایان از رسالت هنرمند در برابر حکومت گرفته تا میزانسن. او خودش طعم اخراج و بیکاری را چشیده بود و از بیکاری دوستان و همراهانی چون عباس کیارستمی پس از انقلاب هم برای ما سخن رانده بود و از صندوق های چوبی که کیارستمی در دوران بیکاری ساخته بود و… شاید به همین دلیل بود که در پایان میانسالی دیگر نمی خواست بیکار شود…
هنوز هم تصویر نادر ابراهیمی با آن سیبیل، لبخندش، سبک خاص تدریس اش و شیوه اقناع کردنش پای تخته سیاه کاخ قدیمی باغ فردوس، برای من یادگاری از فیلم های محبوب دوران کودکی ام است که صدایش هنوز آشناست.
چند سال پیش، چند نفر از بچه های باغ فردوس خبر دادند که به خانه نادر ابراهیمی رفته اند و غمگین وسر درگریبان بازگشته اند، نادر (از اینکه به او استاد بگویند متنفر بود) آنها را نشناخته بود…
نادر ابراهیمی، در سال 1315 در تهران متولد شد، از سیزده سالگی به دلیل فعالیت سیاسی بارها دستگیر و زندانی شد، پس از ورود به دانشگاه و انصراف از ادامه تحصیل در رشته حقوق، در رشته مترجمی زبان انگلیسی فارغ التحصیل شد.
اولین کتاب وی در سال 1342 با نام خانه ای برای شب چاپ شد و پس از آن وی کار نویسندگی را با چاپ دهها کتاب تا زمانی که بیماری وی را از پا درآورد ادامه داد.
از کتاب های مشهور او می توان به: بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم، انسان - جنایت – احتمال، غزل‌داستان‌های سال بد، ابوالمشاغل، فردا شکل امروز نیست، چهل نامه کوتاه به همسرم، آتش بدون دود و یک عاشقانه آرام اشاره کرد. از وی همچنین مقالات بسیاری در باره نقد و تحقیق در زمینه های مختلف در نشریات مختلف به چاپ رسیده است.
از میان آثار ابراهیمی کتاب هایی که برای کودکان نوشته است بیشتر جلب توجه کرده است و از جمله برای داستان کلاغ ها جایزه اول کتاب های پرورشی یونسکو را از آن خود ساخت.
در دهه چهل علاوه بر نویسندگی وی به کارهای تحقیقی در زمینه ایران شناسی پرداخت و بعدها اولین موسسه غیردولتی ایران شناسی را بنیان نهاد که پس از انقلاب فعالیت آن متوقف شد.
از جمله فعالیت های او در این زمینه ساخت مستندهایی از جمله: صدای صحرا، علم کوه، تخت سلیمان و گل های وحشی ایران بود.
آتش بدون دود
پس از آن وی سریال آتش بدون دود را برای شبکه دوم تلویزیون ملی ایران ساخت، سریالی 36 قسمتی که یکی از پرطرفدارترین سریال های پیش از انقلاب بود و داستان آن برپایه زندگی دو طایفه ترکمن بنا شده بود.
وی همچنین در این سریال نوآوری هایی نیز در فیلمبرداری و تدوین به خرج داد که از جمله استفاده از چهار دوربین برای فیلمبرداری همزمان بود.
پس از آن وی مجموعه مشهور دیگری با عنوان سفرهای دور و دراز هامی و کامی در وطن را برای تلویزیون ساخت که ساختاری تربیتی و روانشناختی داشت و در باره دو کودک بود که به تنهایی به سفر به دور ایران می پردازند و کارشناسان روانشناسی و علوم تربیتی با در نظر گرفتن رفتار آنها در موقعیت های مختلف به بحث در باره چگونگی و دلایل واکنش های آنها می پردازند.
تولید و پخش این مجموعه که پیش از اوج گیری انقلاب آغاز شده بود توسط مسئولان وقت تلویزیون در پاییز سال 57 به دلیل قسمتی که در آن هامی و کامی با سنگ شیشه یک مشروب فروشی را می شکنند متوقف شد و پس از انقلاب نیز به دلیل بخش هایی که در آن روانشناسان زن با پوشش غیر اسلامی به بحث در باره رفتار هامی و کامی می پردازند غیر قابل پخش شناخته شد.
نادر ابراهیمی بلافاصله پس از سرکار آمدن جمهوری اسلامی به حمایت از حاکمیت تازه پرداخت و کتاب های بسیاری برای کودکان تحت عنوان قصه های انقلاب برای کودکان نوشت که برخی از آنها از جمله برادر من مجاهد، برادر من فدایی بعدها ممنوع الچاپ شدند.
وی خود در سال های پس از انقلاب در سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و حوزه علمیه قم به تدریس فیلمنامه نویسی، کارگردانی، نقد فیلم و داستان نویسی پرداخت.
با آغاز به کار مجدد دانشکده صدا و سیما وی تدریس فیلمنامه نویسی در این دانشکده را به عهده گرفت و پس از آن نیز دروس مشابهی را در دانشگاه هنر و زیبایی شناسی را در باغ فردوس برعهده گرفت.
وی همچنین به تولید مجموعه های مستند سیاسی برای صدا و سیما از جمله جمعه خونین مکه، شرکت نفت در سخت ترین سال ها در کنار فیلمنامه نویسی پرداخت.
در سال 1374 اولین فیلم داستانی بلند خود با عنوان ”روزی که هوا ایستاد” در باره آلودگی هوا در تهران را ساخت که با توجه چندانی روبرو نشد.
از سال 1378 نادر ابراهیمی بیمار و مشخص شد که به سرطان مغز مبتلاست، از همین رو وی به کارهایش سرعت بخشید و دهها طرح تحقیقی، فیلمنامه، داستان و نمایشنامه را همزمان با هم پیش برد اما وخامت حالش در سال های بعد سبب از دست رفتن حافظه و بستری شدن وی شد.
نادر ابراهیمی شانزدهم خرداد ماه 1387 پس از تحمل سالها بیماری درحالی چشم از جهان فروبست که ده ها کار ناتمام در اتاق کارش باقی مانده بود.
کتاب شناسی نادر ابراهیمی:
ادبیات بزرگسال
1 - خانه‌‌ای برای شب
2 - آرش در قلمرو تردید (یا: پاسخ‌ناپذیر)
3 - مصابا و رویای گاجرات
4 - بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم
5 - هزارپای سیاه و قصه‌های صحرا
6 - افسانه باران
7 - در سرزمین کوچک من - منتخب آثار
8 - تضادهای درونی
9 - انسان - جنایت - احتمال
10 - مکان‌های عمومی
11 - رونوشت بدون اصل
12 - درحد توانستن - شعرگونه
13 - غزل‌داستان‌های سال بد
14 - ابن مشغله - زندگینامه، جلد اول
15 - ابوالمشاغل - زندگینامه، جلد دوم
16 - فردا شکل امروز نیست
17 - براعت استهلال - از مجموعه «ساختار و مبانی ادبیات داستانی»
18 - مقدمه‌ای بر فارسی‌نویسی برای کودکان
19 - مقدمه‌ای بر مصورسازی کتاب‌های کودکان
20 - مقدمه‌ای بر مراحل خلق و تولید ادبیات کودکان
21 - مقدمه‌ای بر آرایش و پیرایش کتاب‌های کودکان
22 - دور ایران در شش ساعت - گزارش دومین نمایشگاه ایرانگردی در سال ۱۳۷۱
23 - چهل نامه‌ی کوتاه به همسرم
24 - آتشْ بدون دود - داستان بلند هفت جلدی
25 - با سرودخوان جنگ، در خطه‌ی نام و ننگ
26 - یک صعود باورنکردنی
27 - تکثیر تاسف‌انگیز پدربزرگ
28 - مردی در تبعید ابدی - براساس زندگی ملاصدرا
29 - حکایت آن اژدها
30 - بر جاده‌های آبی سرخ - داستان بلند ۱۰ جلدی، براساس زندگی میرمَهنای دوغابی
31 - صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها - بخشی از «تاریخ تحلیلی پنج‌هزار سال ادبیات داستانی ایران»
32 - یک عاشقانه آرام
33 - سه دیدار با مردی که از فراسوی باور ما می‌آمد
34 - طراحی حیوانات - طرح‌های کوثر احمدی، با گفتاری تحلیلی در باب مفاهیم و تعاریف «طرح» در هنرها
35 - الف‌با - تحلیل فلسفی ۵۰ طرح از علی‌اکبر صادقی‌ـ نقاش
36 - پیشگفتار ”کوچه‌های کوتاه” - مجموعه قصه‌های کوتاه گروهی از شاگردان نادر ابراهیمی
ادبیات کودک و نوجوان
1 - کلاغ‌ها- جایزه اول فستیوال کتاب‌های کودکان توکیو ژاپن، جایزه اول - سیب طلایی - براتیسلاوا، جایزه اول تعلیم و تربیت از یونسکو
2 - سنجاب‌ها
3 - دور از خانه - قصه برگزیده‌ی آسیا،از سوی «سازمان جهانی یونسکو» و کتاب برگزیده شورای کتاب کودک در سال ۱۳۴۷
4 - قصه گل‌های قالی
5 - پهلوان پهلوانان؛ پوریای ولی - کتاب برگزیده از سوی «آکادمی المپیک» همایش فردوسی و اخلاق پهلوانی ۱۳۸۴، جایزه بزرگ جشنواره‌ی کتاب کودک کنکور نوما، ژاپن ۱۹۷۸
6 - باران - آفتاب و قصه کاشی
7 - بزی که گم شد
8 - من راه خانه‌ام را بلد نیستم
9 - سفرهای دورودراز هامی و کامی در وطن
10 - پدر چرا توی خانه مانده است - از مجموعه«قصه‌های انقلاب برای کودکان»
11 - جای او خالی - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای کودکان»
12 - نیروی هوایی - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای کودکان»
13 - سحرگاهان همافرها اعدام می‌شوند - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای کودکان»
14 - برادرت را صدا کن - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای کودکان»
15 - برادر من مجاهد، برادر من فدایی - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای کودکان»
16 - جَنگ بزرگ از مدرسه‌ی امیریان - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای کودکان»
17 - نامه‌ی فاطمه، پاسخِ‌نامه‌ی فاطمه - از مجموعه «قصه‌های انقلاب برای کودکان»
18 - مامان! من چرا بزرگ نمی‌شوم - از مجموعه «قصه‌های ریحانه خانم»
19 - روزی که فریادم را همسایه‌ها شنیدند - از مجموعه «قصه‌های ریحانه خانم»
20 - آدم وقتی حرف می‌زند چه شکلی می‌شود - از مجموعه‌ی«قصه‌های ریحانه خانم»
21 - درخت قصه ـ قُمری‌های قصه - جایزه کتاب برگزیده ازسوی هیات داوران بزرگسال کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، جایزه کتاب برگزیده ازسوی هیات داوران خردسال، ترجمه‌شده به زبان روسی در ترکمنستان
22 - عبدالرزاق پهلوان - کتاب برگزیده از سوی «آکادمی المپیک» همایش فردوسی و اخلاق پهلوانی ۱۳۸۴
23 - حکایت کاسه‌ی آب خنک - از مجموعه «نوسازی حکایت‌های خوب قدیم برای کودکان»
24 - حکایت دو درخت خرما - از مجموعه«نوسازی حکایت‌های خوب قدیم برای کودکان»
25 - آن شب که تا سحر - از مجموعه «نوسازی حکایت‌های خوب قدیم برای کودکان»
26 - قلب کوچکم را به چه کسی هدیه بدهم؟ - دیپلم افتخار نخستین نمایشگاه بین المللی تصویرگران کتاب کودک 1372
27 - مثل پولاد باش پسرم؛ مثل پولاد - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
28 - داستان سنگ و فلز و آهن - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
29 - با من آشنا شو، با من دوست شو - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
30 - هستم اگر می‌روم؛ گر نروم نیستم - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
31 - راستی اگر نبودم - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
32 - کمیاب و قیمتی اما… - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
33 - مدرسه‌ی بزرگتری هم وجود دارد - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
34 - گل‌آباد دیروز؛ گل‌آباد امروز - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
35 - گل‌آباد امروز؛ گل‌آباد فردا - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
36 - فرهنگ فراورده‌های فلزی ایران - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
37 - هفت آموزگار مهربان - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»
38 - ما مسلمانان این آب و خاکیم - از مجموعه «ایران را عزیز بداریم»دریافت جایزه نخست آسیایی تصویرگران کتاب کودک ۱۳۷۰
39 - قصه سار و سیب
40 - قصه موش خودنما و شتر باصفا
41 - با من بخوان تا یاد بگیری
42 - حالا دیگر می‌خواهم فکر کنم
43 - قصه قالیچه‌های شیری
44 - همه گربه‌های من ۱ و۲
45 - دیدار با آرزو
نمایشنامه
1 - اجازه هست آقای برشت؟
2 - وسعت معنای انتظار (سه قصه نمایشی)
3 - یک قصه معمولی و قدیمی در باب جنایت
فیلمنامه
1 - آخرین عادل غرب
2 - صدای صحرا
ترجمه‌ها
1 - مویه کن سرزمین محبوب - ترجمه با همکاری فریدون سالک
2 - از پنجره نگاه کن - ترجمه با همکاری احمد منصوری
3 - دوست؛ کسی است که آدم را دوست دارد - ترجمه با همکاری احمد منصوری
4 - آدم آهنی - کتاب برگزیده سال ۱۳۵۱ از سوی شورای کتاب کودک، ترجمه با همکاری احمد منصوری
عکس ها از سایت نادر ابراهیمی