هفته گذشته اعلام شد که ایران در راستای توافق های اجرایی موافقنامه ژنو نیمی از ۵۰-۲۴۰ کیلوگرم ذخائر اورانیوم ۲۰ درصد غنی شده را رقیق و آن را به اکسید اورانیوم تبدیل کرده است. با این گام یکی از بزرگترین ابزارهای تبلیغاتی علیه ایران عملا کارایی خود را از دست می دهد. تا قبل از این اسراییل همواره تبلیغ می کرد که این حجم اورانیوم غنی شده ایران تهدیدی برای امنیت اسراییل است و بر همین اساس کل مذاکرات ژنو را مورد تردید قرار می داد. اکنون، حداقل بر اساس آنچه اسراییلی ها تاکنون تبلیغ می کردند از این به بعد، ایران دیگر حتی توانایی ساخت یک عدد بمب اتمی را نیز ندارد.زیرا بزودی ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصد باقیمانده نیز اکسید (بخوانید نابود ) می شود و عملا ایران یکی از سه گام بزرگ همکاری با آژانس را برداشته است.
اگر اقدام ایران در رقیق کردن نیمی از اورانیوم ۲۰ درصد غنی شده را در کنار نیمه تعطیل شدن مراکز غنی سازی اورانیوم در نطنز و فوردو و نیز پذیرش بازرسی های بیشتر آژانس قرار دهیم آنگاه با یک حساب سرانگشتی می توان ادعا کرد که ایران تقریبا بزرگترین و صادقانه ترین گام های امکان پذیر را درجریان اجرای تعهدات خود برداشته وبزودی با نهایی شدن توافق بر سر کارخانه آب سنگین اراک و خود راکتور آب سنگین اراک می رود تا با سرعتی آرام و یک نواخت در آخرهای مسیری قرار بگیرد که باید بتوان توافق نهایی را امضا کرد.
در مورد راکتور آب سنگین اراک که بر اساس طرح های اولیه قرار بود بهره برداری از آن همین امسال آغاز شود ظاهرا توافقی درحال نهایی شدن است. به احتمال قریب به یقین، در پایان این توافق دیگر نه از راکتور ۴۰ مگاواتی آب سنگین اثری باقی می ماند و نه دیگر تاسیسات آب سنگین خنداب به کاری می آید. زیرا در صورتی که نیروگاه ۴۰ مگاواتی آب سنگین تبدیل به یک نیروگاه آب سبک ۴۰ مگاواتی شود برای خنک کردن آن نیازی به آب سنگین نیست.
لازم به یادآوری است که نیروگاههای آب سنگین مانند نیروگاه اراک که در صنایع نظامی هسته ای اهمیت فوق العاده ای دارند اورانیوم خام یا خالص را به عنوان سوخت مصرف می کنند و سالانه حدود ۱۰ کیلوگرم پسمانده یا پولوتونیوم ۲۳۹ تولید می کند که برای ساخت یک بمب اتمی کوچک کافی است. برخلاف نیروگاه اراک، نیروگاههای آب سبک مانند نیروگاه بوشهر اورانیوم غنی شده ۵ درصد را استفاده و میزان بسیار کمتر پولوتونیوم با غلظت پایین تولید می کند. به عبارت دیگر سرعت تولید پولوتونیوم در یک راکتور آب سنگین مانند راکتور اراک شصت برابر بیشتر است.به همین دلیل ادعای مصارف پزشکی داشتن این نیروگاه قابل قبول نیست زیرا بیشتر کاربرد نظامی دارد.
براساس آنچه از گفته های مسئولان جمهوری اسلامی بر می آید ایران و ۱+۵ به تعیین تکلیف نهایی نیروگاه آب سنگین اراک نزدیک می شوند. لازم به یادآوری است نیروگاه آب سنگین اراک شش ماه آخر دولت احمدی نژاد در حالی که تا ۹۰ درصد تکمیل شده بود کاملا متوقف شد و حتی بازرسی هایی نیز در آن صورت گرفت تا تعطیلی قطعی پروژه را به اثبات برساند. شنیده ها حاکی از این است که به ایران پیغام داده بودند که اگر نیروگاه اراک بیشتر از این تکمیل یا راه اندازی شود هیچ مذاکره ای در کارنخواهد بود و احتمال حمله به آن بشدت افزایش خواهد یافت.
در راستای باز تعریف آبرومندانه نیروگاه آب سنگین اراک علی اکبر صالحی پریروز به “العالم” گفته است که مسئله اراک “تقریباً حل شده و ۱+۵ از پیشنهاد ایران، مبنی بر بازطراحی قلب رآکتور و کاهش پلوتونیوم تولیدی به میزان یک پنجم استقبال کرده‌است”.
صالحی همچنین گفته است که قرار شده با بازطراحی رآکتور آب سنگین اراک، سوخت آن را از سوخت طبیعی به سوخت غنی شده تبدیل کنیم… و راکتور را به یکی از مدرن‌ترین رآکتورهای تحقیقاتی جهان مبدل کنیم. وی ادامه داد نگرانی آنها در خصوص پلوتونیوم بود که ما این مشکل را حل کردیم و آنها استقبال کردند.
آنچه که صالحی به آن اشاره نمی کند این است که آن راکتوری که با سوخت غنی شده ( نه اورانیوم خالص ) کار می کند دیگر راکتور آب سنگین نیست و همان راکتور آب سبک است.با اظهارات صالحی می توان دریافت که در نهایت با توافق بر سر جایگزین شدن راکتور آب سبک به جای راکتور آب سنگین، غائله یا آرزوهای نظامی شدن طرح های اتمی ایران برای همیشه به پایان می رسد. البته با وارد آمدن میلیاردها دلار خسارت از حساب ملت که هیچگاه فرصت نیافت بپرسد مگر می شود در دنیای امروز با آمریکا درگیری لفظی سیاسی تاریخی و امنیتی داشت اما تاسیسات هسته ای با کاربرد دوگانه نظامی ساخت.
توافق و سکوت نسبت به مرکز پارچین
سایت نظامی پارچین در جنوب شرقی تهران از موضوعات بسیار حساس و مساله برانگیز کل مذاکرات هسته ای است. آژانس بین المللی انرژی اتمی و سازمان انرژی اتمی ایران به صورتی نانوشته با هم توافق کرده اند هر گونه بحث و تنش پیرامون پارچین تاجایی که امکان پذیر است به بعد موکول شود. هر دو طرف به صورت ضمنی بر این توافق دارند که افشای سوابق فعالیت های تعریف نشده پارچین ممکن است مباحثی را پیش از موعد مقرر افشا کند که نه طرف ایرانی قادر به دفاع از آن است و نه آژانس و ۱+۵ توانایی دفاع از عملکرد خود در مقابل مخالفان مذاکره و توافق با ایران را داراست.هر چند آژانس احتمالا در آینده مجبور خواهد بود گزارش های بازدید از پارچین را با اغماض و حتی انعطاف مورد بررسی قرار دهد زیرا طرفین توافق دارند که اقدامات گذشته نباید مانع توافق های آینده شود.
مقایسه عکس های ماهواره ای حاکی از بروز تغییراتی وسیع در سطح خاک مرکز پارچین و تاسیسات و ساختمان های آن است.ظاهرا برخی از ساختمان ها ناپدید شده اند و علت هم می تواند این باشد که آزمایش هایی در این مراکز انجام شده که با اولین بازرسی فنی رادیو اکتیو می توان نوع و هدف از انجام آز مایش های چند سال گذشته را دقیقا تعیین کرد. ایران متهم است که طی ده سال گذشته یک بار آزمایش شلیک نوترونی را در پارچین انجام داده تا به تجربه ساخت چاشنی بمب اتمی دست یابد.
نفس انجام این آزمایش و نیز تدارک تاسیسات آزمایشگاهی بسیار پیچیده آن حکایت از پیشرفت قابل توجه فعالیت های اتمی ایران دارد، اما در عین حال تاییدی بر این ادعای اسراییلی هاست که ایران فاصله چندانی با ساخت بمب اتمی نداشته است. همه مقام های ایرانی با توسل به عقل و منطق و آیات و روایات بر حرام بودن بمب اتمی و استفاده از آن تاکید داشته اند.حتی یک سخنرانی رهبر ایران با هدف رساندن این پیام به غرب ایراد شد. با این حال بازدید از پارچین ممکن است منجربه این شود که رهبران ایران بمب اتمی را حرام می دانند اما آزمایش چاشنی های بمب هسته ای و آزمایش شلیک نوترونی که بمب را منفجر می کند را حلال می دانند.
به احتمال زیاد شر بازرسی از تاسیسات پارچین در آینده هم دامن ایران را خواهد گرفت، هم آژانس را با بحران مواجه می کند و هم سندی برای مظلوم نمایی های بیشتر اسراییل خواهد بود. زیرا تایید می کند که تاسیسات هسته ای ایران با هدف تکمیل یک زنجیره منجر به ساخت بمب اتمی در سراسر کشور چیده شده بوده است.
شرائط و زمان پایان تحریم ها
بعد از امضای توافق در مورد راکتورآب سنگین اراک، ایران تاکنون تقریبا همه تعهدات خود را در جریان توافقنامه هسته ای ژنو انجام داده و آنها را اجرایی کرده است، ازجمله در مورد مراکز غنی سازی، سطح غنی سازی، محدود کردن سانتریفیوژها، رقیق یا اکسید کردن ذخائر اورانیوم، و دسترسی به ماکت ها و اسناد و نقشه های مربوطه همگی با نظارت آژانس انجام شده است.
یک گام مهم دیگر که حسن نیت ایران را به اثبات می رساند و مهر تاییدی بر راست گویی طرف ایرانی می زند اجرای پروتکل الحاقی است. این پروتکل منجر به بازرسی و بازپرسی و دسترسی های فوق العاده و اعلام نشده و در هر روزی از سال، درهر وقت شبانه روز، و در هر سطحی و در هر نقطه ای از ایران، و از هر کسی در ایران می شود و نصب گسترده‌تر تجهیزات نظارتی و کنترلی و نیز استفاده بیشتر از تجهیزات نظارت از راه دور و آنلاین را امکان پذیر می کند.
اما، آیا با این همه حسن نیت غائله به پایان می رسد ؟ بی تردید نه.
دولت حسن روحانی اصرار دارد که توافقنامه نهایی بین ایران و ۱+۵ در چهارچوب زمانی شش ماهه امکان پذیر است و تلاش می کند هر چه زودتر تحریم ها به پایان برسد زیرا می داند که حتی اگر همین امروز تحریم ها به پایان برسد آثار هولناک آن حداقل تا دو دهه آینده در اقتصاد ایران حضور خواهد داشت و این عامل ممکن است منجر به رخدادهای سیاسی رادیکالی شود که کسی در ایران از آن استقبال نمی کند.
به رغم تلاش های تیم ایران برای رسیدن به توافق نهایی و با در نظر گرفتن نیاز حیاتی اقتصاد ایران به پایان تحریم ها می توان گفت که هنوز هیچ چشم انداز قابل تصوری در مورد پایان تحریم ها وجود ندارد. به دلائلی که در زیر شمرده می شود هر مقام ایرانی در هر سطحی هر اظهار نظر دیگری در مورد زمان پایان تحریم ها مطرح کند قطعا باید آن را به حساب پرحرفی و بی مسئولیتی وی گذاشت که معمولا مصرف داخلی دارد.
گام های بیشتری که در انتظار ایران است
وندی شرمن معاون وزارت خارجه آمریکا و مذاکره کننده این کشور در گفت‌وگوهای ژنو دو ماه پیش در کمیته روابط خارجی مجلس سنا حاضر شد و لیستی از انتظارات از ایران را به کنگره ارائه داد.
دراین نشست وی تاکید کرد که: ما سخت‌ترین تحریم‌هایی که تاکنون علیه هیچ کشور دیگری اعمال نشده را علیه ایران اعمال کرده ایم واکنون بیش ازپیش به مهار ایران نزدیک شده‌ایم. وی تاکید کرد این مذاکرات بر اساس اعتماد نیست، بلکه فقط بر اساس راستی‌آزمایی پی در پی است تا مطمئن شویم ایران به تعهدات خود پایبند است. وی همچنین گفت در توافق ژنو یک چیز مشخص شده و آن هم این است که هیچ‌چیز مورد توافق نیست تا زمانی که همه موارد یک جا مورد توافق قرار گیرد و این ما هستیم که وضعیت نهایی را می پذیریم یا رد می کنیم.
وی در پاسخ به سئوالی که از او خواست با یک بله یا خیر بگوید که ایران در پایان مذاکرات همچنان سایت فوردو را خواهد داشت، گفت ما دلیلی برای باقی ماندن فوردو و رآکتور آب سنگین نمی‌بینیم.ایران برای برنامه صلح‌آمیز نیازی به سایت زیرزمینی یا رآکتور آب‌سنگین اراک ندارد. او در مورد اظهارات “حسن روحانی” رئیس‌جمهور ایران که گفته بود هیچ سانتریفیوژی اسقاط نمی‌شود تاکید کرد این اظهارات مصرف داخلی دارد. مهم آنی است که انجام می‌دهند نه آن چیزهایی که می گویند.
شرمن در رابطه با فعالیت‌های تحقیقاتی ایران در زمینه هسته ای نیز گفت این فعالیت‌ها مایه نگرانی است و یکی از مواردی است که باید در توافق نهایی بر آن تمرکز شود. در مورد سایت پارچین گفت که ایران دسترسی به این سایت را رد نکرده است و تاکید کرد ایران درهمه موضوعات گذشته و حال حاضر پارچین مسئول است و باید پاسخ دهد. به علاوه اکنون ۶۰۰ فرد یا شرکت در لیست تحریم‌ها حضور دارند که تحریم‌ها علیه آنها تا زمانی که همه موضوعات حل نشده پابرجا می‌ماند. وی تاکید کرد با دو برابر شدن کارکنان آژانس در ایران بازدید از فردو و نطنز روزانه و بازدید از سایت اراک ماهانه خواهد شد. وی در مورد برنامه‌های موشکی ایران هم گفت بحث موشک‌های بالستیک ایران هم از مواردی است که باید در توافق نهایی به آن پرداخته و تکلیف آن روشن شود.
وی در مورد برداشته شدن بخشی از تحریم‌ها هم گفت تمرکز ما بر حل موضوع هسته‌ای ایران باعث نشده تا ما از موضوع حقوق بشر، حمایت از تروریسم و مداخلات ایران در کشورهای منطقه غافل شویم. ما حتی بر روی تاریخ سخت ۳۰ ساله اخیر و سوابق رفتارهای ایران چشم نبسته‌ایم اما باید به دیپلماسی فرصتی بدهیم. شرمن در مورد احتمال امضای قرارداد میان ایران و روسیه برای مبادله نفت در برابر کالا هم گفت این موضوع دستیابی به توافق جامع را دشوارتر می‌کند و بعید است چنین معامله‌ای صورت بگیرد.
پایان تحریم ها
بر اساس پیچیدگی های که اشاره رفت هنوز هیچ چهارچوبی برای رسیدن به توافق نهایی وجود ندارد چه رسد به تعیین زمان بندی برداشته شدن تحریم ها علیه ایران. تحریم های ایران شامل مجموعه تحریم های چهارگانه سازمان ملل، تحریم های نفتی و اقتصادی آمریکا علیه ایران، و نیز تحریم های اتحادیه اروپا علیه ایران است. راهکار لغو تحریم ها در سازمان ملل یا در کنگره آمریکا از چنان پیچیدگی بوروکراتیکی برخوردار است که بعید به نظر می رسد حتی در صورت ادامه حسن نیت ایران در کمتر از پنج سال اجرایی شود؛ امری که در زمانی بین پنج تا ده سال کمی منطقی تر به نظر می رسد.