یلدا مبارزه با پلیدی و اهریمن تاریکی‌ست
انارهای یلدا-کار حمید رحمتی
غروب آفتاب از سی آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) را «یلدا» می‌گویند. خانواده‌های ایرانی در «شب یلدا»، دورهم جمع می‌شون به میهمانی واغلب به خانه بزرگ خانواده می‌روند. میزبان با میوه و تنقلاتی که مختص آن منطقه جغرافیایی است از میهمان‌ها پذیرایی می‌کند. پس از صرف تنقلات، قصه‌گویی بزرگ فامیل برای مهمان‌ها و فال‌گیری با دیوان حافظ شروع می‌شود.
ایرانیان بر این باورند که «یلدا» طولانی‌ترین شب و در نتیجه به دلیل سیاهی شب، نحس‌ترین شب سال است و اگر کسی تنها بماند گرفتار پلیدی و تاریکی می‌شود به همین خاطر دورهم جمع می‌شدند به خوردن آشامیدن و قصه‌خوانی می‌پردازند.
طاهر فتاحی، باستان‌شناس و علم آموخته تاریخ،در گفت وگو باروز از تاریخچه شب یلدا می گوید و این پرسش را پاسخ می گوید:” چرا در این شب از میوه‌های تابستانی مانند «هندوانه» و «انار» استفاده می‌شود و چرا این شب طولانی به ادبیات راه یافت؟”
یلدا یک نام «سریانی» به معنای تولد و یا میلاد است. که در غرب به‌عنوان تولد مسیح برگزیده‌شده است. که در حقیقت به معنی شب تولد «مهر» و یا «خورشید نیرومند» است. در «آیین مهر» از سی‌ام تیر، که همزمانی با بیشترین زمان حضور خورشید در آسمان است، هرچه به پاییز و زمستان نزدیک می‌شویم از مدت‌زمان حضور خورشید در آسمان کاسته می‌شود تا بالاخره در شب آخر پاییز، طولانی‌ترین شب سال اتفاق می‌افتد. به این دلیل که در «آیین مهر» و «زرتشت» سیاهی و تاریکی نشانه «اهریمن» است این طولانی‌ترین شب سال را ایرانیان «یلدا» خوانده‌اند. این شب طولانی‌ترین شب سال و طولانی‌ترین تاریکی است که وجود دارد. و ایرانیان آن را به‌عنوان زایش مجدد خورشید و مهر قلمداد می‌کردند. چراکه از فردای آن روز، به مدت‌زمان حضور خورشید در آسمان هرروز اضافه می‌شود تا نوروز که دوباره خورشید به‌اعتدال می‌رسد و بار دیگر در سی م تیر به اوج قدرت خود بازمی‌گردد. در آیین مسیحیت که برگرفته از برخی اعتقادات و آیین رسومات مهر است روز تولد «حضرت مسیح» در همین روز یلدا قرار داده‌شده بود که در قرن چهارم میلادی به خاطر حساب نکردن کبیسه‌ها توسط «اربابان کلیسا» یا «کشیش‌ها» چند روز اختلاف مابین تولد حضرت مسیح و یلدا فاصله افتاد که تا امروز هم وجود دارد.
مراسم شب یلدا توسط زرتشتیان و بعد هم توسط ایرانیان مسلمان همیشه گرامی داشته شد تاهمین امروز. هرساله توسط خانواده‌ها «جشن یلدا» گرفته می‌شود.هرچند که این آیین یک جشن ملی نیست، اما از سوی خانواده‌ها و تمام اقشار مردم ایران‌زمین به‌عنوان یک جشن خانوادگی، جشنی که دورهم جمع می شوند که سیاهی و نکبت آن شب طولانی را از بین ببرند، گرامی داشته می شود. در این شب انواع و اقسام میوه‌ها و آجیل مخصوصی که نزد زرتشتیان «لورچ» خوانده می‌شود رمورد استفاده قرار می گیرد. و دلیل استفاده از میوه‌های تابستانی این است که به سرما و تاریکی بفهمانند که هیچ تأثیری درروند جهان و قدرت گیری خورشید نمی‌تواند داشته باشد.
چرا شب یلدا در بین ایرانیان اهمیت پیدا کرد؟
در ایران باستان این جشن اهمیت پیدا کرد، به خاطر تفکر مبارزه با پلیدی و اهریمن تاریکی. حتی جشن سده که چهل روز بعد، دقیقاً در دهم بهمن‌ماه جشن گرفته می‌شود و بیشتر محققان معتقدند که جشن غیر زرتشتی است ارتباطی نزدیکی با «شب یلدا» دارد. پژوهشگر نامی «مهرداد بهار»عنوان کرده است که «جشن سده» نه از واژه صد به معنای عدد صد که از واژه «ساداک» یا «سادوس» پهلوی گرفته‌شده است که در خصوص چهلمین روز تولد مهر در شب یلداست ودرواقع، جشن گرفتن تولد کودکی ست، که در یلدا بدنیا آمده است.این آیین در دین مهر یا مذهب «مهر» وجود داشت، پس از انتقال به «آیین زرتشت» از بین نرفت و بعد از تصرف ایران توسط اعراب و مسلمانان شدن ایرانیان هم باقی ماند.
تأثیر دین مهر در اروپا از طریق لژیونرهای رم شرقی در قرن دوم و سوم میلادی بدآنجا رسید که چند تن از امپراتوران رم به نام «الاگابن» دین مهر را برگزیدند و این جشن را در «رُم» به نام «ناتالیس» و یا «انویکتوس» به معنای تولد نیرومند یا تولد شکست‌ناپذیر می‌خواندند. این آیین پس‌ازآنکه در رم به‌صورت رسمی درآمد با ظهور آیین مسیحیت نتوانست مقاومت کند و جای خود را به آیین مسیحیت داد. اما بیشتر مظاهر و آیین مسیحیت تاثیر خود را از آیین مهر گرفته‌ند، مثل ساختن در ورودی کلیساها به سمت شرق و به سمت طلوع خورشید، مراسم عشای ربانی و مراسم‌های دیگر که از «دین مهر» گرفته‌شده است. حتی تعطیل بودن مسیحیان در روز یکشنبه که در زبان انگلیسی «سان دی» روز خورشید خوانده می‌شود هم گواه بر این است.
بعد از ورود اسلام به ایران، یلدا دست‌خوش تغییراتی شد؟
گمان نمی‌رود که با ورود اسلام به ایران تغییری در مراسم شب یلدا به وجود آمده باشد، چراکه مراسم اصلی شب یلدا دورهم جمع شدن و به خانه بزرگان فامیل رفتن است.اما فرهنگ دورهم جمع شدن در حقیقت یک فرهنگ جمعی برای پیوستن انسان‌ها در مواقع ضروری ست. بعد از ورود اسلام هم‌تغییر چندانی در مراسم داده نشد چراکه تمام این جشن در خانه و دور از چشم دولتیان بود.
چرا در «شب‌یلدا» حافظ و شاهنامه می خوانیم؟
این موضوع بیشتر به حدس و گمان متوسل است تا به اسناد معتبر. گمان می‌رود که بنا به طولانی بودن این شب و برای سپری کردنش باید حرفی نُقل مجلس می‌شد. باید سخنی گفته می‌شد و چه سخنی بهتر از اشعار حافظ و یا داستان‌های شاهنامه که هم طولانی است و هم آموزنده. بیشتر میل به این داشته‌اند که شنوندگان را بافرهنگ و تمدن داستانی و اساطیری و تاریخی ایران آشنا کنند. حافظ می خواندند به خاطر شیوایی غزلیاتش و درواقع به خاطر معنای پرمغزی بود که باید در اندیشه جامعه زنده می ماند.
