سندی از نحوه سانسور
حذفیات بر روی برگه‌های بی‌نشان به ناشر می‌رسد
بحث نظارت پیش از چاپ و ممیزی بر محتوای آثار، مدت‌هاست که محل بحث‌ها و چالش‌های زیادی بوده است؛ عده‌ای که به صورت کامل با این مساله مخالف هستند و راه چاره را حذف کلی این قانون می‌دانند و بارهای بار بر این حرف تاکید کرده‌اند، بیشتر شامل نویسنده‌ها و مترجمان هستند. نویسنده‌ها حذف یک بخش را باعث لطمه به کتاب‌ها می‌دانند و مترجمان هم تعهد نسبت به مولف را دلیل عدم تغییر در ساختار اثر می‌دانند. برای بسیاری از این دسته از مخاطبان ممیزی، کار به جایی رسیده که فعلآ عطای چاپ کتاب را به لقایش بخشیده‌اند اما برخی هنوز اصرار بر ادامه‌ی کار دارند تا خود را به آسانی مایوس نکرده باشند.
منیرالدین بیروتی؛ نویسنده و برنده‌ی دو دوره‌ی جایزه‌ی گلشیری، چندی پیش به ایلنا گفته بود حاضر نیست برای کسب مجوز چاپ کوچک‌ترین تغییری؛ حتی در حد ویرگول، در نوشته‌هایش اعمال کند. به گفته‌ی بیروتی، او برای چاپ آثار جدیدش برنامه‌ای ندارد و در دلیل این تصمیم به آخرین تجربه‌اش در انتشار کتاب “خشاب خالی” اشاره کرده بود که: این کتاب شامل ۱۰ داستان است و مدت‌ها برای اخذ مجوز نشر در وزارت ارشاد معطل ماند. در‌‌نهایت ۵ داستان این مجموعه به طور کامل و بخش‌های زیادی از بقیه داستان‌ها رد شدند. این نویسنده معتقد بود که وقتی در جریان ممیزی به جمله‌ای مثل “شلوار لی تنگ” به دلیل وجود کلمه “تنگ” ایراد گرفته می‌شود، مشخص است برای کسب مجوز چه سرنوشتی در انتظار کتاب‌هاست: “با وضعیت فعلی، بقیه کتاب‌هایم هم از وزارت ارشاد مجوز دریافت نمی‌کنند و بهتر است کتاب‌ها را برای خودم نگهداری کنم”.
البته بسیاری دیگر هم هستند که با وجود مشکلات زیاد، راه چاره را در خالی نکردن میدان می‌دانند. سید علی صالحی؛ شاعر، که هفته‌ی پیش ۱۲۰ صفحه از مجموعه شعر ۱۵۰ صفحه‌ایش از سوی وزارت ارشاد غیر قابل چاپ اعلام شده بود در این خصوص به ایلنا گفته بود: فکر می‌کنم این نوع برخورد‌ها، نوعی یاس پراکنی را در جامعه دامن می‌زند، با این حال، شاعرانی مثل من به این سادگی‌ها مایوس نخواهند شد؛ دفتر بعدی شعرم را به زودی به ناشر خواهم سپرد.
از این عده که بگذریم، به آن‌هایی می‌رسیم که به میل خود یا به اجبار درحال فعالیت زیر نظر این قانون هستند. عمده‌ی این دسته را ناشرانی تشکیل می‌دهند که کارشان انتشار کتاب است و خواه ناخواه باید با ممیزی و نظارت پیش از چاپ همکاری کنند. برای این دسته، صرف نظر از مشکلاتی که در بالا به آن اشاره شد، بحث تعامل و شکل همکاری با اداره کتاب وزارت ارشاد مطرح است.
روند دریافت مجوز نشر برای یک کتاب به این ترتیب است که ناشر پس از نهایی کردن نسخه‌ی مولف، آن را به اداره‌ی کتاب وزارت ارشاد می‌سپارد. در این اداره، کتاب برای بررسی به یکی از ممیزان سپرده می‌شود تا او پس از مطالعه و خواندن کتاب طبق قانون، برای سرنوشت کتاب تصمیم بگیرد و ظرف مدت نهایتآ ۴۵ روز، آن را قابل چاپ، غیرقابل چاپ یا مشروط به حذف و اصلاح اعلام کند.
صرف نظر از زمان اعلام نتیجه که کمتر یا بیشتر از ۴۵ روز است، نحوه و شکل اعلام نتیجه به ناشران یکی از نکات تامل برانگیز این جریان است. تصور بر این است که قاعدتآ همانطور که ناشران به صورت رسمی کتابی را به اداره‌ی کتاب تحویل می‌دهند و شماره‌ی پیگیری دریافت می‌کنند، جواب این اداره به عنوان یک بخش کاملآ رسمی از یک نهاد دولتی هم به صورت رسمی و قابل ارجاع، اعلام شود.
اسماعیل حسن‌زاده (مدیر انتشارات پارسه) درباره نحوهٔ اعلام وضعیت یک کتاب در صورتی که مشروط به حذف یا اصلاح بخش‌هایی باشد، به ایلنا گفت: اصلاحیه و حذفیات را به صورت مکتوب و تایپ شده به ما می‌دهند. این نامه‌ها آرم و نشانی از نهاد صادرکننده ندارند و شماره‌ای نیز بر آن‌ها زده نشده است. شکل این برگه‌ها به صورتی نیست که اگر فردی به غیر از ناشر اثر آن را ببیند، متوجه شود که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد صادر شده است.
علیرضا رئیس دانا (مدیر انتشارات نگاه) هم در باره‌ی سابقه‌ی اعلام اصلاحیه به ناشران گفت: تا حدود ۷ـ۸ سال پیش، این حذفیات به صورت دست نویس و بر روی کاغذی بدون آرم و علامت به ناشر داده می‌شد. در این سال‌ها، این برگه‌ها به صورت تایپ شده به ما داده می‌شود اما هنوز نام و نشانی ندارد و مرجع ارسال کننده آن مشخص نیست.
او در پاسخ به این سوال که آیا از ظاهر این برگه‌ها مشخص است از سوی چه نهادی صادر شده‌اند، گفت: چون این نامه‌ها را از وزارت ارشاد دریافت می‌کنیم، می‌دانیم متعلق به کجاست اما دیگران قادر به تشخیص این موضوع نیستند.
اکبر ایرانی (مدیر موسسه‌ی پژوهشی میراث مکتوب) هم در این باره گفت: معمولآ کتاب‌های انتشارات ما به دلیل اینکه متون کهن هستند، مشکلی از جهت مراحل بررسی و ممیزی پیدا نمی‌کنند، اما در بخش ترجمه‌های ما اصلاح و حذف از سوی اداره‌ی کتاب اعلام می‌شود.
او افزود: همانطور که گفتم به دلیل نوع رویکرد ما در چاپ آثار، بیشتر دانسته‌های من در این مورد مربوط به شنیده‌ها از سایر ناشران است. سابقآ اصلاحیه و حذفیات به صورت شفاهی و تلفنی به ناشر اعلام می‌شد. بعد‌ها این کار به صورت مکتوب درآمد و دست نویس‌هایی بر روی کاغذ معمولی به ناشر داده می‌شد. در حال حاضر شکل این کار تغییر چندانی پیدا نکرده و فقط به صورت تایپ شده در اختیار ناشر قرار می‌گیرد و همچنان نام و نشانی از وزارت ارشاد را بر خود ندارند.
این ناشر درباره‌ی دلیل این نحوه‌ی اعلام نتیجه گفت: دلیل این کار برای ما مشخص نیست، این سوال را باید از مسئولان اداره کتاب و آقای الهیاری پرسید.
یحیی ساسانی (مدیر انتشارات افکار) هم ضمن تایید مکتوب بودن جواب اعلامی از سوی وزارت ارشاد تصریح کرد: البته این نامه‌ای رسمی نیست که سربرگ و شماره داشته باشد و بر بالای آن تنها یک شماره دیده می‌شود که شماره پیگیری خود کتاب است. ما چون این نامه را از ارشاد دریافت می‌کنیم، می‌دانیم متعلق به کجاست و برای افرادی که در این زمینه فعال نیستند، معلوم نیست این نامه از سوی وزارت ارشاد صادر شده است.
او ضمن پرهیز از هرگونه اظهارنظری درباره‌ی دلیل این کار گفت: به خاطر حساسیت‌های بحث ممیزی، بهتر است این مساله را از مسئولان وزارت ارشاد بپرسید.
پژمان سلطانی (مدیر انتشارت ویستار) در این مورد به آخرین تجربه‌ی این ناشر اشاره کرد و گفت: کتابی دو جلدی به اسم فرهنگ موسیقی فیلم‌های ایرانی را برای دریافت مجوز به اداره‌ی کتاب فرستادیم. بعد از مدتی به صورت شفاهی به ما اعلام شد که جلد اول این کتاب غیرقابل چاپ است و جلد دوم قابل چاپ. در چند وقت اخیر وضعیت به همین ترتیب بوده و به بسیاری از آثار ما مجوز نشر نداده‌اند و به همین دلیل دریافت جواب مکتوب برای اصلاح و حذف، خود به خود منتفی است و شاید اگر می‌خواستیم، این مساله را مکتوب هم به ما اعلام می‌کردند.
او ادامه داد: قبلآ اصلاحیه‌های آثار ما به صورت مکتوب و دست نویس بود و نام و نشانی از وزارت فرهنگ و ارشاد را بر خود نداشت. همانطور که گفتم، اخیرآ هم که بسیاری از آثار بلاتکلیف مانده و جواب درست و قطعی دریافت نکرده‌ایم. به هر حال سابقآ هم که مکتوب اعلام می‌شد، بیشتر شامل حذفیات بود و به ندرت شامل اصلاحیه بود، مگر در مواردی که مشخصآ عنوان می‌شد به جای یک کلمه از کلمه‌ی دیگری استفاده شود. این حذفیات هم معمولآ توسط مولف پذیرفته نشده و چاپ اثر خود به خود منتفی شده است.
این ناشر در پایان ضمن گلایه از برخوردهای نامناسب در بخش‌های رسیدگی کننده توضیح داد: در اداره‌ی حقوقی وزارت ارشاد، برخورد‌ها خوب بود و بیشتر در حد تذکر و گوشزد برخورد می‌کردند. در یکی از مواردی که اخیرآ به این اداره رفتیم، شاهد برخوردهای توهین آمیز و قلدرمابانه بودیم که جای تاسف دارد.
با این شرایط، این سوال به شکل جدی مطرح است که با توجه به تاکیدی که همواره بر مساله‌ی نظارت پیش از چاپ بر کتاب‌ها وجود داشته، اینگونه برخوردهای غیررسمی از سوی یک نهاد کاملآ دولتی و رسمی، با چه توجیهی انجام می‌شود؟
منبع: ایلنا