علت فساد فزاینده در امور مالی و اداری کشور چیست؟ چرا اینک رهبر جمهوری اسلامی از مسئولان خواسته بجای سمینار مبارزه با فساد به مبارزه واقعی با آن بپردازند؟ چهره های گوناگون فساد چیست و وظایف و مسئولیتها در قبال آن کدام و از آن چه کسانی است؟ در این باره با خانم نیره توکلی استاد دانشگاه و جامعه شناس در تهران گفتگو کرده ام؛او در توضیح علت این وضعیت بااشاره به اینکه “وجدان شهروندی در ایران مفقود شده” می گوید: “حالا اینکه پول و اسلحه و قدرت در یکجا جمع شوند بخودی خود شاید مسئله نباشد، مسئله آن است که آن تجمیع قدرت پاسخگو نباشد”.
اعلام مفقود شدن ۱ میلیارد و ۵۸ میلیون دلار از پول فروش نفت خام و عدم واریز آن از سوی دولت به خزانه کشور از سوی دیوان محاسبات در سال ۸۵ ـ یک سال بعد از روی کار آمدن محمود احمدی نژاد ـ اتفاق افتاد. دولت هرگز در این باره گزارشی به مجلس نداد. افشای ۵ هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان واردات غیرقانونی بنزین از محل فروش نفت خام و ناروشن بودن میزان درآمد دولت از این واردات و محل صرف آن و موجی از سرخوردگی و بدگمانی به شوک کشف اختلاس ۳ هزار میلیاردی به دوره دوم ریاست جمهوری او متصل شد.بنا بر گزارش سازمان شفافیت بین المللی ایران از نظر شاخص های فساد مالی در ۸ سال منتهی به سال ۹۲ مجموعاً ۵۶ رتبه و فقط در سال ۹۱ به ۹۲، ۱۱ رتبه سقوط کرده و در میان ۱۷۷ کشور، رتبه ۱۴۴ را به خود اختصاص داده.
کشف سوء استفاده ۱۲ میلیاردی در سیستم بانکی آخرین ره آورد فسادی است که همچنان صحبت مبارزه با آن می رود.با دکتر نیره توکلی در این زمینه گفت و گو کرده ام که در پی می آید.
خانم توکلی؛ واقعاً در کشور چه خبر است و علت بروز این پدیده در سطوح مختلف چیست؟
از شبکه مویرگی قدرت است که فوکو می گوید، این استنباط را دارم یا مایلم داشته باشم که قدرت به آنچنان اجزای کوچکی تقسیم شود که متمرکز نشود. مسئله این نیست که دولت اقتدار نداشته باشد؛ مقتدرترین دولت آن است که قدرتش در در تارهای کوچک پخش شده است.حال قدرت چگونه پخش می شود؟ از طریق مکانیسم های قانونی. مکانیسم پارلمان و نیز آزادی بیان. مساوی بودن همه در برابر قانون و پاسخگو بودن همه. اینکه آقای روحانی می گوید لابد دیگران عقل شان می رسیده است که آمده اند و تفکیک قوا کرده اند. یک شکل ابتدایی تقسیم قدرت همین است که ما می گوییم قوای مجریه، مقننه، و قضائیه باید از هم منفک باشند. اما این کافی نیست. بلکه هر یک از این سه قوه نیز باید در برابر مخاطبان خود پاسخگو باشند. حالا این شکل که پول و اسلحه و قدرت در یکجا جمع شوند بخودی خود شاید مسئله نباشد، مسئله آن است که آن تجمیع قدرت پاسخگو نباشد.
خوب به این ترتیب می توان وظایف حکومت را برای آنکه تجمیع قدرت موجب فساد آن نشود در توزیع قدرت و پاسخگو کردن در مقابل قانون تعریف کرد. اما آیا جامعه در جلوگیری از فساد وظیفه ای ندارد؟
حتماً جامعه و شهروندان در این زمینه وظیفه دارند. من همواره در بحث های خودم به این دو وجه اهمیت می دهم. پاسخگو بودن مقامات و حساسیت شهروندان. اما من متوجه شده ام که شهروندان ما با اسطوره کردن فساد خودشان را از مسئولیت ساقط می کنند. یعنی اگر به برخورد جامعه با مسئله فساد دقت کنید می بینید که وجدان شهروندی تقریباً مفقود است؛ مگر در تعدادی از افراد که در سازمانهای اجتماعی و ان جی او های ویژه ای نظیر سازمان های محیط زیستی یا خیریه و فرهنگی فعالیت می کنند. همین ضرورت شکل گیری تشکل های جامعه مدنی را در پاسخگو کردن مدیران و مسئولان نشان می دهد. ضرورت دیگر نقش رسانه ها در افزایش آگاهی و شکل دادن به نیازهای مردم است که متأسفانه رسانه های ملی در زمینه نقش پررنگی ندارند و این حساسیت را نشان نمی دهند که باید آگاهی اجتماعی را نسبت به حقوق فردی و اجتماعی آنها بالا ببرند. مسائلی مانند قانونمدار بودن، مسئولیت پذیر بودن، حفظ محیط زیست، عدم تعرض به حقوق دیگران را رسانه ها می توانند به میان مردم ببرند.
خانم توکلی، فکر می کنم که جامعه کنونی در درون و بیرون از کشور سالهاست که عادت کرده و می تواند نقش زنان ایرانی را در هر حرکت و هر مرحله ای از تحولات اجتماعی و سیاسی دنبال کند و اتفاقاً رد آشکار حضور آنان را بیابد. در مسئله مبارزه با فساد آیا می توان این نقش و جایگاه را نشان داد؟
بله! من اینجا هم می توانم به تأکید بگویم که سردمداران این حساسیتهای اجتماعی که در برخورد با مسئله فساد هم خود را نشان می دهد، مثل خیلی از امور دیگر بازهم زن ها هستند زیرا که نیروهای تشکیل دهنده سازمانها و انجمن ها و کلاً تشکل های اجتماعی خود جوش را عمدتاً آنها تشکیل می دهند. و البته به دلیل نقش محوری زنان در امر تعلیم و تربیت اولیه، زنان ناآگاه بدترین شهروندان هستند و زنان ناآگاه لزوماً در بین گروههای فرودست اجتماعی نیستند. یک نمونه آنها زنانی هستند که با وجود این آلودگی وخیم هوای شهرها حتماً باید بچه ها را با ماشین شخصی مدل بالا به مدرسه برسانند. و اینجا نقش آموزش مطرح می شود که باز در عرصه فعالیتهای فردی و خانگی کمتر ممکن است. چون مسئله برخورد با فساد با دو ضرورت پاسخگو بودن دولت و وظیفه مندی شهروند معنی پیدا می کند. یعنی برای پاسخ خواستن باید وظیفه هم بپذیری!
ولی آیا می توان رویکرد ویژه ای نسبت به امر فساد در کشور از جانب زنان آگاه انتظار داشت؟ چیزی مثل کمپین یک میلیون امضا؟
خوب اگر فساد را ما تنها در اختلاس و دزدیدن پول و گم و گور کردن آن ندانیم ـ که البته آنهم بسیار اهمیت دارد چون بودجه کشور باید صرف همه مردم بشود ـ انواع دیگر فساد های پنهان و آشکار مثلاً تخریب محیط زیست مسئله ای است که اولین حساسیت ها نسبت آن در میان زنان پیدا شد و اولین روی آورندگان به تشکل های محیط زیست زنها بوده اند و البته امروز مردان نیز در این عرصه فعالیت های خوبی دارند. در عرصه های حقوق بشری همینطور و یا در عرصه اطلاع رسانی و… همانطور که گفتم فساد تنها این نیست که فلان مقدار پول دزدیده شده است بلکه اینهم اهمیت دارد که پول و سرمایه کشور در چه راههایی خرج می شود. و چون یکی از تأثیرات ان جی او ها فعال کردن حساسیت های اجتماعی است و زنها هم نقش فعالی در این نهادها دارند می توانند کمک مؤثری از این راه نیز باشند. یا مثلاً یکی از عرصه های تولید یا تاخت و تاز فساد مالی متأسفانه بانک ها هستند. در حالی که در عرصه مدیریتی برای زنان کمتر امکان حضور هست، ما می بینیم که در بانک ها تعداد مدیران و روسای زن قابل توجه است. این نشان می دهد که حضور زنان در جامعه به نوعی است که در جایی که نیاز به کسب اطمینان بالا هست به زنها بیشتر اعتماد می شود. از اینجا نباید این نتیجه گیری غلط به دست بیاید که زنها اصولاً درستکارتر هستند. ولی به هر حال زنها کمتر با زد و بندها و باندهای قدرت سروکار دارند و از این بابت می توانند سالم تر باشند و سلامت و اعتماد بیشتری را به جامعه منتقل کنند.
