درحالی که برنامه ریزان نظام آموزشی جمهوری اسلامی هنوز در فکر حل مساله خروج گسترده متخصصین از کشور هستند، بحران دیگری زنگ خطر را در حوزههای علمی ایران به صدا در آورده است: موج گسترده خروج جوانان ایرانی از کشور به قصد ادامه تحصیل آن هم بلافاصله بعد از اتمام دوره دبیرستان. مدیرکل امور بورس و دانشجویان خارج وزارت علوم دیروز گفت دانشگاه‌های کشور شاهد بیش از دویست هزار صندلی خالی هستند. همان صندلیهایی که روزگاری نه چندان دور نشستن بر روی آنها بزرگترین موفقیت زندگی یک جوان محسوب میشد.
راه حل مقامات وزارت علوم
این مقام وزارت علوم دلیل خالی ماندن 200 هزار صندلی در دانشگاه‌های کشور را تدریس رشته‌های کم مخاطب بر شمرده و گفته: “اگر دانشگاه‌های بزرگ کشورمان بتوانند یک سری کالج‌های اقماری داشته باشند و در این کالج‌های اقماری با همکاری اعضای هیات علمی آن دانشگاه به ویژه اساتید بازنشسته اقدام به راه‌اندازی رشته‌های پرمخاطب کنند احتمال این وجود دارد که استقبال بیشتری از ظرفیت‌های تازه تأسیس آموزش عالی داخل کشور شود.”
آمار موجود نشان می‌دهد که در حال حاضر بیش از 3 میلیون و ششصد هزار دانشجو در دانشگاه‌های کشور تحصیل می‌کنند؛ یعنی حدود 30 درصد جوانانی که در سن دانشگاه قرار دارند. اما مهم اینجاست که برخی کرسی‌های دانشگاهی در سالیان اخیر در مقاطع کارشناسی و کاردانی نیزپر نشده است.
حسن مسلمی نائینی در حالی از تشکیل کالج‌های اقماری سخن میگوید که هم اکنون نیز دانشگاه‌های بزرگ کشور با کمبود شدید استاد و مدرس مواجهاند. در ابتدای سال جاری تحصیلی وزارت علوم اعلام کرده بود که دانشگاه‌های کشور در بهترین شرایط تنها در حوزه علوم انسانی با کمبود بیش از 22 هزار عضو هیات علمی مواجه هستند.
متوسط نسبت دانشجو به استاد در دنیا چیزی حدود 1 به 30 است. این نسبت در ایران 1 به 170 ذکر شده است. از سوی دیگر میانگین نسبت دانشجویان دکترا به سایر دانشجویان در دنیا بیش از دو ونیم درصد است که این رقم در ایران با روندی نزولی به یک درصد رسیده است.
محمود ملاباشی، معاون دانشجویی وزیر علوم سال پیش گفته بود: “اگر 60 هزار دانشجویی که در خارج از کشور تحصیل می‌کنند اراده کنند که به داخل بیایند ما برای همه آنها جا داریم و در عرض یک هفته هم به همه آنها جواب مثبت خواهیم داد.”
اما تنها چند روز پس از این اظهار نظر وزیر علوم گفت: “ما برای شش رشته مشخص که 40 درصد متقاضیان خواستار ورود به آن هستند حتی به اندازه تقاضای داخل هم جا نداریم.”
با این حال سخنان دیروز حسن مسلمی نائینی، مدیرکل امور بورس و دانشجویان خارج وزارت علوم حکایت از ضعف ظرفیت علمی دانشگاه‌های ایران و در نتیجه تمایل بیشتر خانوادهها برای فرستادن فرزندان خود به خارج از کشور دارد.
مدیرکل امور بورس و دانشجویان خارج وزارت علوم دلیل دیگر گرایش داوطلبان آموزش عالی به دانشگاه‌های خارج کشور را قانون نظام وظیفه دانسته و گفته: “قانون نظام وظیفه اجازه ادامه تحصیل در مقطع کارشناسی را نمی‌دهد. لذا خانواده‌های ایرانی بخاط نگرانی‌هایی که از کنکور دارند فرزندان خود را قبل از رسیدن به سن سربازی به خارج اعزام می‌کنند.”
سن سربازی در ایران برای مشمولان دیپلم 18 سال تمام است. یعنی درست در همان دورانی که جوانان ایرانی مقطع دبیرستان را تمام کرده، دیپلم گرفته و آماده ورود به دانشگاه هستند.
توسل به شرایط سخت گیرانه
آمار رسمی حکایت از حضور60 هزار دانشجوی ایرانی در خارج از کشور دارد؛آن هم در حالیکه در این سالها مسوولان وزارت علوم در تلاش بودهاند تا با وضع مقررات سخت گیرانه، شرایط را برای ادامه تحصیل در خارج از کشور دشوار کنند. پیشتر مرضیه وحید دستجردی، وزیر بهداشت یکی از دلایل ایجاد این محدودیتها را “در معرض تهدید قرار گرفتن دانشجویان ایرانی” عنوان کرده و گفته بود: “از این هراس داریم که رفتن دانشجویان ما به برخی از این کشورها، ایجاد دشمنی‌های خاص بکند و دانشجویان ایرانی را در معرض تهدید قرار دهد.”
در همین راستا سال گذشته وزارت علوم نام 107 دانشگاه خارجی دیگر را نیز به فهرست مراکز علمی غیر معتبر اضافه کرد. هم اکنون وزارت علوم تنها مدرک تحصیلی دو هزار و 168 دانشگاه خارجی را معتبر میداند. این در حالی است که در میان کل دانشگاه‌های ایران تنها دانشگاه تهران رتبهای بالاتر از دو هزار و 168 را در رتبه بندی دانشگاه‌های جهان دارد.
در آخرین رتبه بندی دانشگاه‌های جهان رتبه دانشگاه تهران 1463 اعلام شده بود؛ پس از آن دانشگاه دانشگاه تربیت مدرس با رتبه جهانی2633 قرار دارد. تنها 7 دانشگاه ایران رتبهای بالاتر از سه هزار را در این ردیف بندی به خود اختصاص داده اند.
وزارت علوم کشورهایی چون تاجیکستان، ارمنستان، مالزی، هند و اوکراین را به عنوان محبوبترین مقصد خارجی جوانان ایرانی برای شروع دورههای آموزش عالی معرفی کرده است. در مقابل بیشترین تعداد دانشجویان ممتاز کشور برای تحصیلات تکمیلی در مقاطع فوق لیسانس و دکترا به صورت آزاد به کشورهای آمریکا، کانادا و انگلستان می روند. این در حالی است که از حدود 5 سال گذشته اعزام دانشجوی بورسیه به این سه کشور ممنوع شده است.
اخراج متخصصین، کمبود استاد متعهد
مقامات جمهوری اسلامی در سالهای اخیر صحبتهای زیادی درباره لزوم گسترش کمی و کیفی آموزش عالی در ایران داشتهاند، با این حال هنوز تعریف مشخصی از توسعه علمی ایران ارائه نشده است. آنچنان که دو سال پیش رهبر ایران خواستار “اسلامی کردن” و “بازنگری کلی در تدریس علوم انسانی در دانشگاه‌های کشور” شد. سخنی که گر چه با مخالف چهرههای دانشگاهی مواجه گشت، اما موج کم سابقه اخراج اساتید با سابقه دانشگاه طی دو سال اخیر نشان از حرکت مقامات وزارت علوم در این مسیر دارد.
هم اکنون نظام آموزش عالی ایران از نبود افراد تحصیل کرده برای استفاده در سمتهای بالای تدریس رنج میبرد. سهم استادان و دانشیاران دانشگاه فقط هشت درصد است و شمار استادیاران از ۲۶ درصد کل کادر علمی ایران تجاوز نمی‌کند. همچنین دو سوم کارکنان آموزشی دانشگاه‌ها مربی و افراد حق‌التدریسی هستند.
شاید از همین رو است که علی رغم همه تاکیدات موجود بر علمی سازی فضای کشور، ایران همچنان بالاترین آمار فرار مغزها را به خود اختصاص داده است.
فرار مغزها ادامه دارد
صندوق بین‌المللی پول در آخرین آمار خود از فرار مغزها اعلام کرد که ایران با از دست دادن سالانه حدود ۱۸۰ هزار فرد دارای تحصیلات دانشگاهی از نظر فرار مغزها مقام اول را به خود اختصاص داده است. این سازمان بین‌المللی خروج رقم ۱۸۰ هزار تحصیل‌کرده را معادل خروج سالانه ۵۰ میلیارد دلار سرمایه از کشور ایران دانسته است.
روایت آمارهای رسمی از وضعیت تحصیل در دانشگاه‌های ایران حکایت از اشتغال به تحصیل 94 درصد دانشجویان در دوره کاردانی (فوق دیپلم) و کارشناسی (لیسانس) دارد. دراین میان فقط شش درصد دانشجویان داخلی مربوط به دوره فوق لیسانس و دکترا میشوند. این شاخص در کشورهای پیشرفته بیش از 40 درصد است.
طی 15 سال گذشته بیش از 85 درصد از دارندگان رتبههای یک رقمی و دو رقمی کنکور سراسری برای تحصیلات تکمیلی به خارج از کشور رفتهاند. سال گذشته در میزگردی با عنوان “فرار مغزها؛ چالش یا فرصت” که در دانشگاه امیرکبیر برگزار شد اعلام شد که “90 نفر از 125 دانش‌آموزی که در سه سال گذشته در المپیاد شرکت کردند از کشور خارج شده‌اند.”
گر چه سازمان سنجش اعلام کرده که هر سال آمار متقاضیان ورود به دانشگاه حدود 5 درصد کاهش مییابد، با این حال وزارت علوم در حال بررسی مجوز تاسیس 260 دانشگاه جدید در کشور است. دانشگاههایی که شاید در سال آینده تحصیلی آمار صندلیهای خالی مراکز آموزش عالی ایران را باز هم بالاتر ببرند.
