پاییز گذشته ثبت جهانی تار به نام جمهوری آذربایجان، اعتراض ایران را به دنبال داشت و امسال، آذربایجانی‌ها به دنبال ثبت چوگان در فهرست میراث جهانی یونسکو به نام خودشان هستند. ایرانی‌ها معترضند که این ورزش باستانی اساسا در آذربایجان رایج نیست و در تمام این کشور تنها یک انجمن چوگان وجود دارد؛ هر چند با وجود اینکه ایرانی‌ها چوگان را ورزش باستانی خود می‌دانند، حال و روز این ورزش در ایران هم چندان مساعد نیست.
رییس فدراسیون چوگان ایران می‌گوید که “آذربایجان ۹۰ درصد راه را رفته است و دیگر کاری از دست ما بر نمی‌آید و چوگان ما دارد به نام آن کشور در یونسکو ثبت می‌شود اما شاید هنوز کسانی در ایران باشند که در سازمان یونسکو نفوذ داشته باشند و بتوانند جلوی این کار را بگیرند. متاسفانه سازمان میراث فرهنگی ایران می‌گوید حاضریم ورزش چوگان به نام ما و آذربایجان ثبت شود ولی حتی آنها این کار را نیز قبول نمی‌کنند.”
حمزه ایلخانی‌زاده اما منتقد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است و عنوان کرده که طی ۴۰ نامه نسبت به اقدام کشور آذربایجان هشدار داده اما توجهی نکرده‌اند: “ رییس فدراسیون جهانی چوگان وقتی به ایران آمد، ما را تشویق کرد و خودش گفت رییس فدراسیون جهانی چوگان باید یک ایرانی باشد زیرا این ورزش متعلق به ایران است و این سمت حق من نیست، اما در داخل ایران متاسفانه حمایتی از این ورزش تاکنون صورت نگرفته است تا شاهد این اتفاقات ناگوار باشیم.”
او خود را تنها کسی می‌داند که سنگ این ورزش را به سینه می‌زند و از تلاش سایر کشورها برای ثبت این ورزش به نام خودشان می‌گوید: “در سال ۸۷ که این خطر را احساس کردیم و چینی‌ها قصد داشتند چوگان را به نام خود در یونسکو ثبت کنند با تلاش ما اقدام آنها خنثی شد و سال بعد از آن نیز توطئه قطری‌ها در این رابطه را نیز بی‌اثر کردیم. در سال ۸۷ ما درخواست ثبت جهانی چوگان را کردیم که متاسفانه انجام نشد اما با دستور مشایی - رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری - چوگان ثبت ملی شد ولی پس از آن از طرف جانشینان وی حمایتی صورت نگرفت.”
اعتراض وزارت ورزش ایران
نشست سالانه کمیته میراث ناملموس یونسکو امسال به میزبانی جمهوری آذربایجان برگزار می‌شود و پرونده‌ای با عنوان “چووقان بازی سنتی با اسب در منطقه قره باغ” هم در دستور کار قرار دارد. در آخرین اظهارنظرهای مقامات ایرانی، سرپرست وزارت ورزش و جوانان اقدام کشور همسایه ایران را “نادرست و نابجا” نامیده و از برگزاری جلسه با مسوولان وزارت امور خارجه و سازمان میراث فرهنگی خبر داده است. سیدرضا صالحی امیری گفته: “مطمئن باشید نخواهیم گذاشت رشته ورزشی چوگان که متعلق به کشور عزیزمان ایران است به نام کشور جمهوری آذربایجان در سازمان بین المللی یونسکو و فدراسیون بین المللی چوگان ثبت شود.”
مهدی حجت، قائم‌مقام سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هم به این اقدام معترض است و می‌گوید: “مدارک نشان می‌دهد، کشور آذربایجان فقط یک انجمن به نام چوگان دارد، در حالی که علاوه بر زنده بودن این ورزش در ایران، یک فدراسیون نیز در کشور ما، فعالیت گسترده‌ای در این زمینه دارد.”
او از زاویه دیگری به این موضوع نگاه می‌کند و معتقد است که این ورزش می‌تواند به نام چند کشور ثبت شود و علاوه بر ایران و آذربایجان، افغانستان، پاکستان و هندوستان را هم شامل بشود.
این مقام سازمان میراث فرهنگی، ثبت میراث‌های غیرملموس به نام یک کشور را از سوی یونسکو غلط می‌داند و توضیح می‌دهد: “معمولا اگر حوزه‌ی نفوذ یک اثر غیرملموس، داخل مرزهای سیاسی یک کشور باشد، بسیار بعید است که ارزش جهانی داشته باشد و بتوان آن را ثبت کرد؛ ولی اگر آثاری مانند «تار»، «مولوی» و «بازی سنتی چوگان» که دربرگیری آنها بسیار وسیع است و حوزه‌ی نفوذشان فراتر از مرزهای یک کشور است، در معرض ثبت باشند، طبیعتا مکانیزم یونسکو که بگوید یک کشور می‌تواند به نام خود یک اثر غیرملموس را ثبت کند، غلط است. چنین مکانیزم‌هایی باعث می‌شود، میان کشورهای همسایه بددلی ایجاد شود. اکنون دشمنان رفاقت میان جمهوری آذربایجان و ایران، مدام اینگونه مسائل را پیش می‌کشند. از سوی دیگر، کشور جمهوری آذربایجان به‌دنبال ایجاد یک شناسنامه برای خود است و برای ثبت هر اثر معنوی یا غیرمعنوی آماده می‌شود.”
او از ارسال نامه اعتراض‌آمیز ایران به یونسکو خبر می‌دهد و می‌گوید که ایران در کنفرانس عمومی یونسکو در پاریس خواستار آن خواهد شد تا ثبت مواریث غیرملموس به نام یک کشور حذف شود و هر کشوری بتواند پیشنهادکننده ثبت جهانی یک امر باشد، نه ثبت جهانی اثر به نام خود آن کشور.
پیش از این، مدیر کل دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ احیا میراث معنوی و طبیعی از “واژه سازی” آذربایجانی‌ها برای بازی چوگان خبر داده و گفته بود که جمهوری آذربایجان عنوان پرونده چوگان را به نحوی انتخاب کرده که گویی چوگان اصالتا یک بازی از منطقه قره باغ است و از آنجا به مناطق دیگر رفته است. به گفته فرهاد نظری، مسوولان تهیه این پرونده حتی به همین نام گذاری هم اکتفا نکرده و اصطلاحات و واژه های این بازی را که معادل آذری ندارد، معادل سازی و به پرونده خود ضمیمه کرده‌اند.
آذربایجانی‌ها چه می‌گویند؟
شبکه تلویزیونی ATV آذربایجان در مقابل انتقادات مقامات ایرانی می‌گوید که شواهد نشان می‌دهد بازی چوگان از دوران بسیار قدیم در جمهوری آذربایجان رواج داشته است. این شبکه به تصویر چوگان روی ظروف کشف شده در حفاری‌های باستان شناسی استناد می‌کند و مدعی است که این بازی در قرن نهم در شهر “بیلقان” رواج یافته است. همچنین از منظومه خسرو و شیرین نظامی و کتاب “دده گورگود” نیز به عنوان شواهدی یاد می‌شود که نشان می‌دهند قدمت چوگان در آذربایجان حتی به قرن ششم و هفتم می‌رسد.
دالغا خاتین‌اوغلو، مدیر اخبار ایران در بخش انگلیسی خبرگزاری “ترند” آذربایجان هم در این زمینه به دویچه وله گفته است: “این موضوع پیچیده است، چون قدمت این ورزش به حدود قرن پنجم قبل از میلاد برمی‌گردد. من در کتاب دده قورقود به کلمه «چؤوکن» (چوگان ) برخوردم، چوبی با سر خمیده برای زدن توپ از روی اسب. قدمت داستان‌های اسطوره‌ای این کتاب به زبان آذربایجانی که از زبان یک اوزان (عاشیق) نقل می‌شود به دوران باستان حداقل قبل از اسلام برمی‌گردد، اما در قرن ۱۵ یا ۱۶ میلادی مکتوب شده است. البته در اشعار فردوسی هم به وفور صحبت از چوگان هست و در ادبیات فولکولوریک آسیای میانه هم نام چوگان با گویش‌های محلی وجود دارد. ما آذربایجانی‌ها کلا ۱۰ ورزش قدیمی داریم که با اسب سواری در ارتباط است و همه آنها اسم ترکی دارند، از «سورپاپاق، یایلیق، گردگ قاچیرماق» و غیره گرفته تا چؤوکن. معنی چؤوکن هم به آذربایجانی از فعل “چووماق” یعنی تاختن گرفته شده است.”
دستورالعمل‌ها را بخوانیم
رییس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای مرکزی و غربی یونسکو یک ایرانی به نام یدالله پرمون است. او پیش‌بینی می‌کند که پرونده “چووقان” جمهوری آذربایجان، به یکی از پرونده های حساس در اجلاس آتی یونسکو در باکو تبدیل شود.
به گفته او ارایه این پرونده نافی حق ایران در ثبت بازی چوگان نیست. پرمون می‌گوید: “احساس من این است که نتیجه بحث ها در اجلاس آتی یونسکو در باکو بر سر این پرونده آن را به سمت جرح و تعدیل در عنوان پرونده پیش خواهد برد. در محتوای پرونده، نکته ای مبنی بر اینکه این بازی از آذربایجان به مناطق دیگر رفته است، وجود ندارد و بیشتر بازی را در درون مرزهای آذربایجان مورد تحلیل قرار می دهد.”
او توصیه می‌کند که “باید کنوانسیون میراث ناملموس و دستورالعمل های آن را مورد قضاوت و کار قرار دهیم و به شکل اصولی با مسایل برخورد کنیم.”
این مقام یونسکو با اشاره به پرونده پاییز گذشته آذربایجان که موفق شد، تار را به نام خود ثبت کند، توضیح می‌دهد که در میراث معنوی نمی‌توان از قدمت، اصالت، کمال و نظایر آن سخن گفت. همچنین نمی توان به استناد اینکه برای نمونه تار ایرانی بالاتر و کمال یافته تر از تار آذربایجانی است و استدلال‌هایی از این دست، موضوع را پیگیری کرد زیرا در کنوانسیون ۲۰۰۳ میراث ناملموس یونسکو اصلا چنین مواردی مورد توجه قرار نگرفته است.
پرمون تاکید کرده است: “کنوانسیون میراث ناملموس یونسکو رقابت بین کشورها برای ثبت اینگونه آثار را مردود می‌داند و با چنین رویکردهایی که کشوری بگوید میراث من کاملتر است، برخورد می کند.”
