نشر توس از ناشرانی است که شناسنامه و به قول منتقدان امضای خاص خود را دارد. برخی از ناشران در این سال‌ها بوده و هستند که نشانه یا لوگوی آنها معرف سبک خاصی از کار است. برخی مانند مرحوم زهرایی نشر کارنامه به دقت در انتخاب کاغذ و مقوا و جوهر و فونت و… سختگیری و گاهی وسواس در این موارد شهره می‌شوند، برخی دیگر مانند رمضانی نشر مرکز به نثر و اصالت ترجمه و…، گروه دیگری هم هستند که هرچه به دست‌شان برسد چاپ می‌کنند و میان دو کتابی که به چاپ می‌رسانند هیچ شباهتی پیدا نمی‌کنیغ از دستور آشپزی گرفته تا کتاب کنکور و گزیده اشعار شفیعی کدکنی.
محسن باقر زاده اما در نشر توس برای پنج دهه سبک خاص خود را در انتشار کتاب جا انداخته بود. سبکی که برای خود او بود و امضای او را داشت. در کنار تجربه در مراکز ایران پژوهی، از رهگذر دوستی با ایران شناسان برجسته‌ای همچون ایرج افشار بود که کارهای سترگی از تاریخ، فرهنگ و ادبیات در این موسسه‌ی انتشاراتی روانه‌‌ی بازار کتاب شد. در ادامه به برخی از آثار شاخصی که این ناشر ایرانی رهسپار قفسه‌ی کتاب‌خانه‌ها کرد می‌پردازیم.
مجموعه تاریخ هخامنشیان
این مجموعه‌ی پانزده جلدی از مهم‌ترین آثار تاریخی‌ای است که این ناشر به دست چاپ سپرده بود. این مجموعه به همت و ویراستاری هلن سانسیسی وردنبورخ، استاد جوان هخامنشی‌شناس هلندی، تدوین و به کوشش مرتضی ثاقب‌فر به فارسی ترجمه شده است.
وردنبورخ در سال ۱۹۸۱ سمیناری به نام کارگاه پژوهشی هخامنشی‌شناسی دانشگاه خرونینگن هلند را پایه‌ریزی کرد که از سال بعد نیز برگزاری این کارگاه‌ها ادامه پیدا کرد و از سال ۱۹۸۳ قرار شد مقالات برگزیده بزرگان و دانشمندان شرکت‌کننده با ویراستاری هلن سانسیسی به صورت کتاب چاپ شود. این کارگاه‌ها به جز هلند، یک بار در لندن و یک بار هم در آنآربر می‌شیگان برگزار شد و تقریبا همه هخامنشی‌شناسان یا در آن شرکت کردند یا به نوعی به همکاری با شرکت‌کنندگان آن پرداختند و تا سال ۲۰۰۰ به همت و ویراستاری هلن سانسیسی وردنبورخ ۱۰ جلد از این مجموعه منتشر شد، اما مرگ نابهنگام وردنبوخ در سال ۲۰۰۰ در می‌ان‌سالی باعث شد تا مسؤولان کارگاه‌های یاد شده، اقدام به چاپ دیگر مقالات منتشرنشده کارگاه‌ها کنند تا این مجموعه به ۱۴ جلد برسد. این چهار جلد که شامل مقالات حاشیه‌یی و کتاب “پیر بریان” است، ترجمه شده است.
مجموعه آثار چخوف
این مجموعه ده جلدی به همراه یک جلد نامه‌های نویسنده برای نخستین بار به زبان فارسی همه‌ی آثار قلمی به جای مانده از این نویسنده و نمایش‌نامه نویس روس را در بر می‌گیرد. ترجمه‌ی هفت جلد نخست شامل داستان‌های کوتاه، رمان و نمایشنامه‌ها با سروژ استپانیان و ترجمه سه جلد نامه‌ها نیز با ناهید کاشی‌چی بوده است.
ناشر دلیل انتخاب این ترجمه را برای انتشار این‌گونه عنوان می‌کند که “ ترجمه‌های مرحوم سروژ استپانیان از نمایشنامه‌های چخوف بسیار عالی و بدون نقص بود و به همین دلیل از آن استقبال بسیاری شد. آشنایی کامل مرحوم استپانیان به زبان و فرهنگ روسی و همچنین تفکرات خود آنتوان چخوف در این موفقیت سهم عمده‌ای داشت.
باقر زاده همواره می‌گفت ترجمه‌های سروژ استپانیان از مجموعه آثار چخوف را با شیفتگی منتشر کرده است “در ابتدا یک مجموعه پنج جلدی از داستان‌های کوتاه چخوف و همچنین رمان «جزیره ساخالین» او از سوی نشر توس منتشر شد. در ادامه نیز نمایشنامه‌های این نویسنده در دو مجلد به این مجموعه اضافه شد و دوره آثار با ترجمه سروژ استپانیان به هفت جلد رسید. پس از انتشار این هفت جلد، همسرم، ناهید کاشی‌چی که مترجم روسی است، تحقیق و تفحصی کرد و متوجه شد که نامه‌های چخوف هم از اهمیت خاصی برخوردار است، چرا که در آن نامه‌ها چخوف شیوه‌ها، توصیه‌ها و دستورالعمل‌‌های مناسبی برای به صحنه آوردن مجموعه نمایشنامه‌هایش ارائه کرده است. بنابراین سه جلد دیگر هم، شامل نامه‌های چخوف، البته با ترجمه ناهید کاشی‌چی، به مجموعه آثار چخوف اضافه شد و این مجموعه به ده مجلد رسید.
مجموعه یونانیان و بربرها: روی دیگر تاریخ
این مجموعه‌ی بزرگ و پانزده جلدی از زمره‌ی کارهای ارزشمند مورخ ایرانی مرحوم امیرمهدی بدیع است. این کتاب به زبان فرانسه و در همین کشور تالیف و منتشر شده بود.اما سال‌ها فارسی زبان‌ها به ترجمه‌ی این کتاب دسترسی نداشتند.
داستان انتشار این کتاب از زبان باقر زاده شنیدنی است “ من نخستین بار زمانی که در انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ویراستار بودم با این کتاب آشنا شدم. در آن زمان مرحوم احمد آرام فرم‌های ترجمه مجلدات اول این کتاب را به همراه مرحوم خانلری مدیر بنیاد فرهنگ ایران و مرحوم سعیدی سیرجانی مدیر انتشارات این بنیاد ترجمه یونانیان و بربرها را برای ویراستاری به من سپردند. بعد از انتشار دو مجلد از ترجمه کتاب یونانیان و بربرها توسط احمد آرام، انتشار مجلدات بعدی این کتاب متوقف شد و من همیشه به دنبال انتشار این کتاب بودم، چند بار نیز سعی کردم از طریق خانواده مرحوم دکتر بدیع به نسخه‌ای از این کتاب دست یابم اما با درگذشت برادر ایشان این کار میسر نشد تا در نهایت سروش حبیبی نسخه‌ای از این کتاب را در فرانسه پیدا کرد و برای من فرستاد”.
و این گونه بود که این مجموعه به سرپرستی عبدالمحمد روح‌بخشان با نام مستعار ع. روبخشان، در جایگاه سرویراستار در انتشارات توس به صورت کامل و یک جا برای نخستین بار به زبان فارسی منتشر شد.
بعدها انتشارات توس برای انتشار ترجمه فارسی این کتاب جایزه‌ای نیز دریافت کرد. به صورت دقیق‌تراین کتاب در سال ۱۳۸۵ در رشته تاریخ، جایزهٔ نخست کتاب سال ایران را از آن خود. این کتاب در واقع در ۹ جلد و ۱۵ مجلد منتشر شده و کار ترجمهٔ فارسی آن پس از مرحوم احمد آرام با قاسم صنعوی نیز بوده است.داستان شکل‌گیری مجموعه نیز از زبان ژاله آموزگار شنیدنی است: “آن‌چه که از زندگی دکتر امیر مهدی بدیع در اروپا و مطالعات او در غرب می‌دانیم این است که او از تدریس تاریخ ایران باستان در مدارس اروپایی به دانش آموزان دل رنجیده بود؛ چرا باید “اسکندر” کبیر باشد و “خشایارشا” ذلیل؟ واقعا ماجرای نبرد سالامیس چیست؟ او با هدف یافتن پاسخ این پرسش‌ها - با تسلطی که به زبان‌های لاتین داشت، شروع به مطالعه تاریخ‌های قدیمی کرد و آن‌قدر روایت‌های تاریخی گوناگون را زیر و رو کرد تا به تناقضات و نقل قول‌های متضادی در مورد آن‌چه که پیش از این از دید غربی‌ها بدیهیات تاریخی محسوب می‌شدند رسید”.
ژاله آموزگار استاد دانشگاه تهران درباره‌ی این کتاب اعتقاد دارد “کتاب یونانیان و بربرها آن چنان تاثیری بر تاریخ‌نگاری پس از خود گذاشته است که کسی مانند پیر بریان - مورخ فرانسوی در کتاب امپراتوری هخامنشی بسیار متاثر از امیر مهدی بدیع و نوع نگاه او به تاریخ ایران باستان است. استاد بدیع هرگز منکر فرهنگ و تفکر یونانی نیست. هدف او رو در رو قرار دادن ایران باستان و یونان کهن نیست بلکه اصرار او بر این است که اختلافات بر آمده از اسناد تاریخی را چشم بسته نباید پذیرفت و باید آنها را نقد کرد و اصالت‌شان را محک زد. امیر مهدی بدیع به این مطلب تاکید می‌کند که این دو سرزمین ( ایران و یونان ) از لحاظ آداب و رسوم و سنت‌ها متفاوت هستند و پیش از آن‌چه مخالف و متناقض هم باشند مکمل هم بودند و کمتر از آن‌چه بعدها به‌دان پرداخته شده است در دشمنی با هم به سر برده‌اند. اما آن‌چه بدیع می‌گوید و به حق می‌گوید مظلوم واقع شدن ایران در نقل قول‌ها و گزارش‌های تاریخی است. با خواندن دقیق مجموعه یونانیان و بربرها می‌توان دریافت که روایت‌های دیگری نیز جزآ‌ن‌ها که به غلط مشهور شده‌اند نیز وجود دارند”.
ترجمه رمان سه جلدی گذر از رنج‌ها، نوشته‌ی آلکس تولستوی حاصل همکاری دیگر نشر توس و سروژ استپانیان بود. به اعتقاد ناشر، او به زبان آلمانی نیز تسلط کامل داشت و ترجمه‌ی آلمانی به فارسی او از رمان ماجراهای حیرت‌انگیز بارن مونهاوزن نیز از این مترجم در نشر توس صورت گرفت.
ترجمه‌های فیروز شیروانلو
نشر توس به بازنشر کتابهای فیروز شیروانلو، مترجم حوزه‌های ادبیات و هنر نیز پرداخته بود. این مساله باعث شد تا کمی از وضعیت بد مالی شیروانلو در آخرین سال‌های زندگی‌اش، بهبود یابد.
باقرزاده درباره سابقه آشنایی خود با آثار شیروانلو گفت: “آشنایی کامل من و مرحوم شیروانلو به سال‌های ابتدایی دهه ۶۰بازمی‌گردد. وی از نخستین فعالان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود و سپس در ادامه فعالیت‌های حرفه‌ای خود طرح تاسیس فرهنگسرای نیاوران را داد که با محقق شدن آن برای ادامه کار به آن‌جا رفت. این چهره موثر فرهنگی همچنین پدر «طراحی کتاب» در ایران به شمار می‌رود”.
“نخستین کتابی که از زنده‌یاد شیروانلو کار کردیم، ترجمه او از کتاب «ضرورت هنر در روند تکامل اجتماعی» ارنست فیشر بود. بعدها کتابهای «زبان، تفکر و شناخت در روند تکامل اجتماعی»، «خاستگاه اجتماعی هنرها» و «گستره جامعه‌شناسی هنر و ادبیات» او را نیز منتشر کردیم. این کتاب‌ها در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی ایران برای نخستین بار منتشر شدند. مرحوم شیروانلو با فنون مختلف چاپ و نشر آشنایی کامل داشت. بر این اساس طراحی جلد این کتاب‌ها و آرایش صفحات آنها را خودش انجام داد و البته در روند حروفچینی کتاب‌ها نیز نظارت کامل می‌کرد. شما اگر کتابهای او را مطالعه کنید، متوجه تفاوت چشمگیر و کیفیت متمایز آن با دیگر کتابهای منتشر شده در آن سال‌ها خواهید شد”.
“این کتاب‌ها برای چاپ جدید، دوباره حروفچینی شده بودند اما برای آن‌که سلیقه خود زنده‌یاد شیروانلو در چاپ‌های جدید نیز رعایت شود، از روی همان نسخه قدیمی تصمیم به تجدید انتشار این کتاب‌ها گرفتم.
در میان نویسندگانی که با او همکاری می‌کردند می توان به پرویز ناتل خانلری، محمدرضا شفیعی کدکنی، مهرداد بهار، احمد تفضلی٬ ایرج افشار، مهدی اخوان ثالث، محمد مختاری، مجتبی مینوی، حبیب یغمایی، غزاله علیزاده، جلال ستاری، هما ناطق و… اشاره کرد.
ترجمه فارسی کتاب جنس دوم نوشته سیمون دوبواربا ترجمه قاسم صنعوی، ارج‌نامه ایرج افشار، بررسی و تحقیق توس، ارج نامه پرویز شهریاری و مقالات فروغ، همچنین ۸ جلد از مجموعه آثار سید حسن تقی‌زاده و مجموعه آثار جلال ستاری و… کتابهای دیگری است که که نشر توس به فرهنگ ایران افزود. و البته کارهای برشمردنی نشر توس در سال‌های فعالیت محسن باقر زاده به همین‌ها خلاصه نمی‌شوند./
