40 سال درآمدهای افسانهای نفتی برای کشورهای عرب خاورمیانه ثمری دربرنداشت جز استبداد، بیکاری، شکاف طبقاتی، باال رفتن هزینه زندگی، فقر فرهنگی و ریشه گرفتن الیت های باندبازی که جنبشها و خواسته های مردمی را برنمی تابند. سال 1971 که قیمت نفت رو به فزونی گذاشت و به سه تا چهار برابر افزایش یافت احتمال میرفت خاورمیانه و شمال آفریقا شاهد چیده شدن چندین سوئیس در شمال آفریقا و غرب آسیا باشد. اما نه تنها درآمدهای نفتی ثمری برای منطقه به بار نیاورد بلکه حداقل در مورد عراق و لیبی شاهد بروز فاجعه بشری بودیم که بعید به نظر میرسد در دورانهای جدید دوباره تکرارپذیر باشد.
جالب اینکه لیبی، عراق، عربستان سعودی و مصر به عنوان کشورهایی که حداقل 100 میلیارد بشکه ذخایر نفتی اکتشاف شده را در خود جای داده اند همگی رفتار یکسان و مشابهی از خود بروز داده اند. یعنی با افزایش اکتشاف، اثبات ذخایر و تحصیل درآمدهای نفتی، دموکراسی در همه آنها رو به افول گذاشته و نقش سازمانها، احزاب و اتحادیه ها که به عنوان معیارهای دموکراسی خواسته های مردمی را نمایندگی میکنند به حداقل رو آورده است. پس از اولین دور افزایش قیمت نفت از 1970 تا 1980 شاهد بودیم که قیمت نفت طی 10 سال بعد به شدت کاهش پیدا کرد و از 35 دلار در سال 1981 به 10 دلار و سپس به 20 دلار نوسان کرد و دوباره به حدود 10 دلار در 1998 تثبیت شد.
طی 10 سالی که درآمدهای نفتی به صورت افسانه ای افزایش یافت تودههای مردم منطقه بهره چندانی از این ثروت تقریباً بادآورده نبردند اما وقتی قیمتها در اواخر دهه 80 به حوالی 10 دلار رسید درآمد سرانه جمعیتی که شمار آنها رو به افزایش بود به شدت کاهش یافت و فقرای خاورمیانه فقیرتر شدند. کم شدن درآمد نفتی کشورهای عربی و افزایش جمعیت در حالی بود که تالش برای تنوع بخشیدن به درآمدهای اقتصادی در مجموع این کشورها صورت نگرفت و هر طرح و برنامهای برای تحول اقتصادی و تغییر رفاه اجتماعی به دور بعدی افزایش قیمت نفت موکول شد. میگویند ممکن است اپوکالیپس نفتی فرا رسیده باشد.
پیرو تحولاتی که منجر به سقوط مبارک شد صادرات نفت و گاز این کشور دچار نوسان شد، اما شورش مردمی در لیبی تولید 1⁄5 میلیون بشکه نفت بسیار شیرین و گرانبهای این کشور را قطع کرد. هر چند پایان یافتن زمستان فشار چندانی را به کشورهای جنوب اروپا که عمدتاً واردکننده نفت لیبی هستند وارد نکرد. اکنون موج اعتراضهای مردمی به تدریج خاندان آل سعود را نیز درگیر میکند و پیش از آن بحرین نیز که … بسیار نزدیک به تاسیسات نفتی و ذخایر استراتژیک عربستان سعودی در خلیج فارس است درگیر شورشهای مردمی شده بود. سعودیها میگویند توانایی تولید روزانه 12⁄5 میلیون بشکه نفت را دارا هستند در حالی که بسیاری به چنین ظرفیت تولیدی به دیده شک مینگرند. برخی معتقدند بروز ناآرامی در عربستان ممکن است قیمت نفت را به بشکه ای 200 دلار برساند، اما اگر این اتفاق حتی در آینده نزدیک هم رخ ندهد کشورهای نفتی منطقه با معضل دیگری نیز مواجه هستند و خواهند شد.
مصرف داخلی کشورهای تولیدکننده خلیج فارس از 4⁄8 میلیون بشکه در روز در سال 2000 به حدود هشت میلیون بشکه در 2010 افزایش یافته است. در حالی که به جز ایران به عنوان یک استثنا که درصدد مهار مصرف داخل برآمده تقریباً هیچ یک از کشورهای عربی منطقه تاکنون در اندیشه جایگزینی برای درآمدهای نفتی یا کاهش جدی مصرف داخلی نبوده اند. اگر تاثیر انقلاب های تونس، مصر و لیبی منجر به تکانده شدن نظام سیاسی در عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی نشود بی تردید از این به بعد عربستان سعودی دیگر عربستان سعودی چهار یا پنج دهه آینده نخواهد بود. تاثیر جنبشهای مردمی، نظامهای نفتی از جمله عربستان سعودی را به احتمال زیاد دچار تحولات اساسی و احتمالا ًتوزیع عادلانه تر ثروتهای ملی این کشورها میکند. ولی این احتمال نیز وجود دارد که جهان با نقصان تامین نفت از سوی این کشورها مواجه شود، زیرا به دلیل رشد مصرف داخلی عمالً دیگر امکان این حجم صادرات وجود ندارد. به احتمال زیاد منطقه شاهد این تحول عظیم خواهد بود که مردم بیش از پیش، و نفت کمتر از پیش در تعیین معادلات منطقه نقش بازی کند.
به رغم اینکه بر اساس یکی از مشهورترین منحنی های رابطه قیمت نفت و دموکراسی، هر چه درآمد نفتی بیشتر شود مردم بیشتر سرکوب میشوند، شاید از این به بعد بتوان انتظار شکل گرفتن منحنی را داشت که با قیمتهای بسیار پایینتر نفت، نقش مردم و احترام به خواسته آنان ارتقا یابد. به یک علت ساده و آن اینکه: کشورهای نفتی دیگر پولی برای اداره کشور ندارند پس به مردم رو میآورند. به این ترتیب رهبران کشورهای نفتی بخشهای جدی تری از اداره کشور را به مردم و نهادهای مردمی وا میگذارند تا کشورشان را اداره کنند زیرا دیگر درآمدهای نفتی تکلیف همه چیز را روشن نمیکند و دیگر به راحتی نمی توان بدون حضور مردم درآمدهای نفتی را دلبخواهی به مصرف رساند.
منبع: روزگار، 26 اسفند