حمید احدی
در حالی که فاجعه زیست محیطی بختگان نواحی فارس و جنوب غربی کشور را در خطر انداخته و مراجع بین المللی نگران تکرار فاجعه هائی شده اند که در سال های آخر اتحاد جماهیر شوروی بر سر جمهوری های اسیائی آورد و از جمله باعث انهدام کامل دومین دریاچه جهان شد، گزارش تازه ای از نابودی محیط زیست قشم و چابهار، ابعاد تازه ای به نگرانی ها داده است.
روزنامه حیات نو در آخرین شماره خود نوشته در حالی که اخیرا بحران‌های زیست‌محیطی در کشور رو به افزایش گذاشته و به نظرمی‌رسد عنان کار از دست سازمان حفاظت از محیط زیست خارج شده و توان اجرایی خود را از کف داده و دست روی دست گذاشته تا شاید مشکلا‌ت به خودی خود حل شوند.
کارشناسان جهانی معتقدند بی توجهی که در سی سال گذشته به علت جنگ و محرومیت ها و تحریم ها به مساله محیط زیست ابراز شده و همین طور ناهماهنگی بین سازمان های دولتی، ایران را که در سال های قبل از انقلاب از بسیاری جهات در راس کشورهای حافظ محیط زیست قرار داده بود اینک به انتهای فهرستی رانده که کشورهای منطقه را از جهت مراقبت از محیط زیست خود نشان می دهد.
مطابق گزارش این روزنامه آلودگی گسترده خلیج فارس که در آخرین برآوردها چهارصد هزار دلار زیان وارد کرده ، مرگ هزاران فلا‌مینگو در دریاچه بختگان، بحران تالا‌ب انزلی و خطراتی که منطقه حفاظت شده گلستان را تهدید می کند، نمونه هایی از اخباری هستند که نهادهای بین المللی را متوجه ایران کرده اند، و همزمان، با هشدار سازمان حفاظت از محیط زیست، یک بحران دیگر در حال وقوع است که به جزیره قشم و طرح گسترش پالایشگاه ها مربوط می شود: شرکت نفت قصد دارد یک پایانه صادرات و واردات منابع نفت در جزیره قشم احداث کند که شامل گسترش پالایشگاه در بندرعباس و افزایش ظرفیت آن از 267 به 320 هزار بشکه در روز و سپس به 480 هزار بشکه در روز، احداث پالایشگاهی جدیدی با ظرفیت 360 هزار بشکه و میعانات گازی، و تاسیسات صادرات و واردات نفتی و فرآیندهای نفتی در جنوب و شمال جزیره خواهد شد. سازمان محیط زیست، گزارش ارزیابی زیست‌محیطی ارائه شده در ارتباط با اطن پروژه را ناقص و غیرقابل قبول می‌داند و احداث این تاسیسات را در جزیره قشم برابر با وارد آمدن صدمات جبران‌ناپذیری به محیط‌زیست این منطقه ارزیابی می‌کند.
آلودگی جنوب
نگرانی های مربوط به آلو دگی های جنوب کشور در زمانی شدت می گیرد که با ورود سپاه پاسداران به صنایع نفتی که در سال گذشته شدت گرفت و در حقیقت تدارکی است برای مقابله با تحریم های شورای امنیت، احتمال آن که سازمان های مراقب محیط زیست بتوانند بر طرح ها و فعالیت های این گروه اثر یگذارند کم و کم تر می شود. چنان که تاکنون نیز تمام هشدارهای این سازمان ها در مورد اسکله های سپاه و فعالیت های دیگر آن نهاد بی توجه مانده است.
در ارتباط با برنامه در دست اجرای دولت در جزیره قشم، مهندس صدیقی، قائم مقام معاونت دریایی سازمان محیط زیست به حیات نو گفته است: سازمان حفاظت محیط زیست شش ماه پیش که با خبر شد وزارت نفت قصد دارد منطقه آزاد قشم را به قطب پالا‌یش نفت، گاز و پتروشیمی و همچنین سوخت‌رسانی به کشتی‌های عبوری تبدیل کند، اعلام داشت که چنین طرحی دوازده سال قبل هم ارائه شده بود که با توجه به دلایل ارائه شده متوقف ماند.
کارشناسان سازمان محیط زیست نظر دادند که وجود پالایشگاه هشتم در آن منطقه، از گسترش بگذرند چرا که جنگل‌های حرا و صخره‌های مرجانی، زیستگاه حساسی به شمار می‌آید. با احداث پالایشگاه جدید، علا‌وه بر وارد آمدن خسارت‌های زیست‌محیطی، اکوتوریسم و طبیعت گردی خاص این منطقه نیز دچار بحران می‌شود. اما بنا به گفته ها با تائید رییس دولت هشدار حافظان محیط زیست نادیده گرفته شد و وزارت نفت در گزارش ارزیابی خود از منطقه، هشدارها را به دولت منعکس نکرد.
چنین شد که یکی از مدیران سازمان محیط زیست از ناتوانی سازمان گفت و اعلام داشت فعالا‌ن محیط زیست،NGO ها وساکنان بومی‌این منطقه باید دست به کار شوند. این که گفته می شود این پروژه ها به ایجاد اشتغال می انجامد تنها استدلال است؛ و وقتی سازمان برنامه را تعطیل می کنند ممکن است سازمان حفاظت محیط زیست هم غیرلازم شمرده شود.
مهندس صدیقی گفته است بحران دیگری که در این منطقه وجود دارد این است که به دنبال اجرای پروژه توسعه بندر چابهار سه تا چهار هکتار از زیستگاه های مرجانی در بستر دریا باید خشک شود؛ در حالی که در این منطقه تنوع زیستی در حد بالا‌یی است و به دلیل این تنوع، شاید ذخیره‌گاه ژنتیکی و بانک ژنی مرجانی باشد که همین امر حساسیت بالا‌یی را ایجاد می‌کند.
بختگان خشکید
در واکنش های جداگانه، مریم پاپی و ندا گنجی دو روزنامه نگار که مسائل محیط زیست را پی گیری می کنند با افشای اتفاقاتی که در شمال و جنوب کشور بر سر محیط زیست آمده زنگ هائی را به صدا درآورده اند که نهادهای بین المللی به شنیدن آن اعزام نماینده های ویژه و جلب توجه بین المللی را در دستور قرار داده اند.
به نوشته مریم پاپی روز چهارشنبه مردم و دوستداران حفاظت از محیط زیست نیمه‌شب از خواب بیدار شدند تا قبل از گرم شدن هوا پا به پای جوجه فلا‌مینگوهای دریاچه بختگان، مسیر 60-50 کیلومتری تا تالا‌ب حاشیه بختگان (دریاچه طشک) را طی کنند. اگرچه آنها، تعداد زیادی از گونه‌های مختلف پرنده را نجات دادند ولی هزاران فلا‌مینگو تلف شده و یا هنوز در نمکزارها سرگردانند. دلیل مرگ موجودات زنده دریاچه بختگان هنوز در منطقه باقی است و علا‌وه بر بقیه زیست بوم این دریاچه، تالا‌ب‌های دیگر استان را نیز تهدید می‌کند.
بختگان این روزها خشکیده است. این دریاچه کم‌نظیر یک بار دیگر هم، 35 سال پیش‌به‌طور کامل خشک شد. حتی هشدار پژوهشگران خارجی نسبت به خشک شدن این دریاچه و درخواست کمک آنها از یونسکو هم جدی گرفته نشد تا امروز بختگان دوباره خشک شود و مسوولا‌ن حفاظت محیط زیست و سازمان آب بر سر دلیل این فاجعه زیست‌محیطی اختلا‌ف پیدا کنند.
سد 50 ساله درودزن چندان در معرض اتهام نیست. در عوض، سدهای ملا‌صدرا و سیوند – که در جمهوری اسلامی روی سرشاخه‌های رودخانه کر در بالا‌دست این دریاچه قرار دارند و در سال‌های اخیر احداث و آبگیری شده اند - به نظر می‌رسد خشکی بختگان را باعث آمده اند.
بر اساس گزارشی که ایرنا منتشر کرده، اداره کل حفاظت محیط زیست چندی پیش گزارشی مبنی بر تبدیل بخش قابل توجهی از این پناهگاه با ارزش حیات وحش به نمک‌زار و تلف شدن نزدیک به 2 هزار قطعه جوجه فلا‌مینگو در ضلع شرقی این دریاچه و سرگردانی حدود 2 هزار و 500 قطعه جوجه فلا‌مینگو در نمک‌زارهای این دریاچه منتشر کرده بود.
حمیدرضا ظهرابی معاون محیط زیست طبیعی استان فارس درباره پیامدهای ناشی از کمبود آب گفته است: پیامدهای اقتصادی و اجتماعی این بحران به افت سفره‌های زیرزمینی منطقه، شور شدن سفره‌های آب شیرین و نابودی کشاورزی در حاشیه این تالا‌ب منتهی خواهد شد.
در همین ارتباط، هاینس لوفلر، استاد دانشگاه و پژوهشگر اتریشی که پس از تمرکز پژوهش‌های دانشگاهی خود بر دریاچه بختگان، سال‌ها تلا‌ش کرد تا مقدمات سفری 4ماهه برای دیدن این دریاچه را فراهم کند نیز، در برخورد با آن با شرایط نامساعد زیست‌محیطی در محوطه این دریاچه مواجه شد.
سال گذشته، پروفسور لوفلر وضعیت پیرامونی این دریاچه را تأسف‌بار خواند و تاکید کرد: با توجه به آنکه سطح آب این دریاچه به سرعت در حال کم شدن است، باید برنامه‌ریزی شود که بخشی از آب مصرفی زمین‌های کشاورزی اطراف، به دریاچه برسد.
درخواست کمک این پژوهشگر از سازمان آموزشی، علمی، فرهنگی ملل متحد (یونسکو) برای نجات این دریاچه طبیعی استثنایی به جایی نرسید. همچنان که اشارات رجب‌زاده، رئیس سازمان محیط زیست استان فارس بر اصل پنجاهم قانون اساسی که تأکید دارد اجرای طرح‌ها و برنامه‌های پیش‌بینی شده توسعه باید در راستای حفظ و توسعه محیط زیست باشد هم به نتیجه نرسید و اظهارات دکتر دلا‌ور، معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان محیط زیست نیز از طرح موضوع فراتر نرفت. مسوولا‌ن سازمان حفاظت محیط زیست هیچگاه برای رفع عواملی که دریاچه بختگان را در معرض نابودی قرار داده‌است، به‌طور جدی وارد عمل نشدند.
ناهماهنگی ها
گفتنی است که ماجرای فاجعه های زیست محیطی حاصل ناهماهنگی بین سازمان هاست که کارشناسان نگرانند با فعالیت ها و تصمیم های دولت احمدی نژاد شدت گیرد. گرچه در سال های گذشته هم بی توجهی و فساد باعث شد که بسیاری از تصمیم های نباید گرفته شود، اما تصویری که در مقابل قرار دارد واقعا نگران کننده است . سپردن تصمیم گیری برای احداث کارخانه ها به استان هائی که معمولا نگرانی هائی مانند محیط زیست در آن ها کم است، خبر از فاجعه هائی می دهد که می تواند نسل های اینده کشور را تهدید کنند. آب هائی که در اثر ساخت پالایشگاه های بی مجوز و بدون رعایت اصول الوده می شود ود و پنج درصد منابع کشاورزی آب‌های زیرزمینی است. آن هم در مناطقی که کم آبی مشخصه آن است.
روابط عمومی سازمان آب منطقه‌ای استان فارس در پاسخ به مسوولا‌ن محیط زیست این استان درباره احداث سد در بالا‌دست دریاچه بختگان و خشک شدن این دریاچه بر اثر احداث سد، گزارشی منتشر کرده است. سازمان آب منطقه‌ای استان فارس سد درودزن را که در سال 1354 به به بهره‌برداری رسیده، در خشک شدن بختگان دخیل نمی‌داند و درباره سد ملا‌صدرا نیز توضیح می‌دهد: توسعه کشاورزی از جمله اهداف احداث این سد نبوده است بلکه پس از تولید برق، آب استفاده شده در نیروگاه‌این سد به مسیر قبلی رودخانه بازمی‌گردد. تنها سد سیوند باقی می‌ماند که سازمان آب فارس از این سد همچنان دفاع می‌کند: این سد حجم ناچیزی آب کنترل‌شده دارد و در فصول گرم سال آب این منطقه به قدری اندک است که آب حتی به بندهای سنتی کشاورزی منطقه نیز نمی‌رسد از این رو نمی‌توان سهمی از آب آن را برای دریاچه بختگان تصور کرد.
از آن سو در حالی که از مدت ها پیش کارشناسان توجه داده اند که ایجاد پالایشگاه پتروشیمی گلستان بزرگ یکی از مناطق حفاظت شده ای را که از جمله افتخارات ایران در عرصه بین المللی است در معرض مخاطره جدی قرار می دهد، هفته گذشته واعظ جوادی معاون رییس جمهور و رییس سازمان حافظت محیط زیست در بازدیدی از منطقه میهمان پالایشگاهی شد که هنوز مجوزش صادر نشده است. دکترآخال کارشناس برجسته محیط زیست و اشنای منطقه که بزرگ ترین کتاب دانشگاهی را در شناخت نمونه های گیاهی ایران تهیه کرده است، در نامه ای غمنامه مانند به معاون رییس جمهور به وی توجه داد که اگر ندانسته پا در در تبلیغاتی گذاشته که باید منتهی به تاسیس این پالایشگاه ها شود، خود را بدنام تاریخ خواهد کرد. در نامه دکتر آخال از دردی سخن رفته است که مداوائی ندارد. هزاران گونه گیاهی و محیط مخصوصی که در جهان یگانه است دارد تهدید می شود.
پالایشگاه پتروشیمی گلستان سی و اندی سال است که در دستورست و چند شرکت خارجی هم برای سرمایه گذاری در آن اعلام آمادگی کرده اند.