کودتای انتخاباتی 22 خرداد و وقایع خشونت بار بعد از آن، خروج هزاران ایرانی از کشور را به دنبال داشت؛ ایرانیانی که به دلیل نداشتن امنیت جانی یا ترس از زندان و شکنجه، راه خارج را در پیش گرفته اند. براساس آمار کمپین بین المللی حقوق بشر بیش از 4200 نفر فقط از خرداد تا آذر امسال از ایران خارج شده و تقاضای پناهندگی به کشورهای غربی را کرده اند.از این تعداد بیش از 50 نفر روزنامه نگارند.
از میان پناهجویان تعدادی توانسته اند خود را به امریکا یا کشورهای اروپایی برسانند اما افرادی که از راه ترکیه و عراق از کشور خارج شده اند، با شرایطی غیرقابل انتظار رو به رو شده اند. “روز” در این گزارش به بررسی وضعیت این پناهجویان و انتقادات آنها از نهادهای حقوق بشری می پردازد و همچنین در گفتگو با مسئولان و سخنگویان برخی از این سازمان های حقوق بشری، این مشکلات را بررسی میکند.
روزنامه نگاران و فعالان سیاسی پناهجو می گویند: “برای سازمان های حقوق بشری قهرمان مرده را عشق است و تا وقتی درایران در خطر هستیم اطلاعیه میدهند اما اکنون که ناچار به خروج از کشور شده ایم هیچ کمکی نمی کنند”.
در مقابل این سازمان ها نیز معتقدند که کار آنها تنها اطلاع رسانی و تهیه گزارش درباره وضعیت حقوق بشر در ایران است و در عین حال با ارائه تاییدیه و توصیه نامه و برخی امکانات مالی محدود به کمک پناهجوها می شتابند.
وضعیت پناهجویان در ترکیه و عراق
کسانی که برای پناهندگی وارد ترکیه و عراق می شوند، از طریق کمیساریای عالی پناهندگان در این دو کشور درخواست پناهندگی میکنند. اما این روند چقدر زمان می برد و چگونه طی می شود؟ یکی از فعالان جنبش زنان که از دو ماه پیش در ترکیه به سر می برد، به این سئوال چنین ب پاسخ می گوید:دوروز بعد از ورود به ترکیه به یو ان (کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل) مراجعه کردم که تشکیل پرونده دادند و وقت مصاحبه برای 22 فوریه، یعنی در حدود دو ماه و نیم دیگر دادند. البته طوری که متوجه شدم وقت مصاحبه ها را در چند ماه اخیر از پنج تا هشت ماه تعیین می کنند. اما با توجه به وضعیت اضطراری و فوریت پرونده ممکن است کمی روند کار را تسریع کنند؛ به من به دلیل اینکه هنوز آثار زخم و کبودی را روی بدنم داشتم زودتر وقت دادند.
وی توضیح میدهد: روند کار این است که پرونده را ثبت می کنی و بعد وقت مصاحبه تعیین می کنند. بعد متقاضی را به پلیس شهری که خود تشخیص می دهند، معرفی می کنند. آن وقت باید در فاصله مدتی که از اسکان در آن شهر تا زمان مصاحبه اصلی و استقرار در این کشور دارید ـ بدون اینکه امکان کارکردن داشته باشید ـ هزینه های اقامت در ترکیه را بپردازید. این هزینه ها آنقدر سرسام آور هستند که برای آدم هایی که امکان مالی ندارند، کاملا فلج کننده و کمر شکن است، مخصوصا هزینه مسکن و سوخت و آب و برق و گاز و…
این فعال جنبش زنان با بیان اینکه “هیچ نظر مثبتی بین پناهجو ها نسبت به سازمان ملل وجود ندارد و همه شاکی هستند”، می افزاید: تعداد زیادی پناهجو بعد از از انتخابات به ترکیه آمده اند و سازمان ملل با حجم زیادی از پرونده های جدید مواجه است، اما در مقابل این اتفاق، هیچ عکس العمل و یا واکنشی نشان نداده که حاکی از توجه به این شرایط اضطراری و ویژه باشد؛یعنی هیچ تجدید آرایشی در نیروی انسانی و خدمات خود که نداده هیچ، بلکه با پناهجوها طوری برخورد می کند که انگار همه دروغ میگویند و پرونده سازی کرده اند و….
وی در خصوص نقش سازمان های حقوق بشری و کمک این سازمان ها به پناهجویان می گوید: اینجا من هیچ اثر و ردی از سازمان های حقوق بشری ندیدم که موضوع پناهنده ها برایشان مهم باشد و پیگیر باشند و عملا درگیر کمک شوند. در واقع اگر پناهجویی نیاز به کمک داشته باشد باید با کلی بدبختی یک راه تماسی با این سازمان ها پیدا کند که تازه اول دردسرست چون باید به همه ثابت کنید که مستحق دریافت کمک های حقوق بشری هستید. اما گاهی وقت ها طبق درخواست افراد، این امکان وجود دارد که توصیه نامه هایی برای سازمان ملل و کمیساریای عالی پناهندگان بفرستند و شما را تایید کنند. این مساله در نگاه سازمان ملل البته تاثیر خوبی خواهد داشت چون همانطور که در ایران همه متهم هستند مگر اینکه خلاف آن ثابت شود، در ترکیه و یو ان هم، همه دروغ گو هستند مگر اینکه بتوانند خلاف آن را ثابت کنند.
وی می افزاید: شاید بد نباشد که سازمان های حقوق بشری، کمی از بعضی از افراد و ایرانیان داوطلب کمک به پناهجوها در ترکیه یاد بگیرند. در تمام این مدت دو ماه، بارها تماس هایی از طرف افرادی از ایرانیان خارج از کشور داشتم که تمایل دارند به پناهجوها کمک کنند ولی نمی دانند که این کمک ها را از چه طریقی می توانند به دستشان برسانند؛ اینجا اگر همین سازمان های حقوق بشری نقش حلقه واسطه برای دریافت و توزیع عادلانه این کمک ها را که آماده ارسال هستند، ایفا می کردند شاید کمی نسبت به حضور و نقش انها امیدوارانه تر حرف می زدم اما ظاهرا هیچ چیزی نمی تواند خواب خوش سازمان های حقوق بشری را آشفته کند.
این فعال حقوق زنان در تشریح وضعیت خود و کسانی که همچون او ایران را برای گرفتن پناهندگی ترک کرده اند، می گوید: اینجا نه من و نه هیچ کدام از پناهجوهای دیگر وضع مناسبی نداریم. صرف نظر از بلاتکلیفی و شوک روانی که در اثر خروج بالاجبار از کشور و آوارگی ناخواسته دچار آن هستیم، مشکلات در ترکیه انقدر زیادست که شرح آن مثنوی هفتاد من می شود، به هر حال عمده ترین مشکلات این است که آدمی که پناهنده می شود، بدون پول بیرون می آید و در شرایط اضطرار آخرین گزینه را برای زنده ماندن و تامین حداقل امنیت جانی انتخاب کرده است. بعد از ثبت پرونده در یو ان، بدون آشنایی به زبان و بدون اینکه کسی کمک کند باید خانه ای پیدا کرد که هزینه اجاره خانه از یک طرف و هزینه های سوخت، آب، گاز و کلا شارژ بسیار بالاست.. غیر از اینها هزینه های درمان و خدمات رفاهی هم سرسام آورست.
اما این فعال حقوق زنان تنها کسی نیست که در این زمینه انتقاد میکند. روزنامه نگاران و فعالان سیاسی که در ترکیه و عراق هستند نیز همین انتقادات را نسبت به این سازمان ها مطرح میکنند و خواهان کمک بیشتر از سوی این سازمان ها هستند. آنها در گفتگو با “روز” می گویند از این سازمان ها توقع دارند در کوتاه شدن زمان اخذ پناهندگی و همچنین از نظر مالی به آنها کمک کنند.
در عراق اما وضعیت بدتر از ترکیه است؛ یکی از روزنامه نگارانی که اکنون در عراق به سر می برد به “روز” می گوید: اینجا نیز به نوعی زندگی مخفی داریم چون به صورت غیرقانونی وارد این کشور شده ایم. تمام شبانه روز را در منزل دوستانی که به ما پناه داده اند سپری میکنیم تا موعد مصاحبه مان در سازمان ملل برسد.
این روزنامه نگار که منتظر تاریخ مصاحبه اش در کمیساریای عالی پناهندگان در سازمان ملل است می افزاید: ایرانیان بسیاری متقاضی پناهندگی شده اند؛ کار دشوار و طولانی است؛مااز طریق چند سفارت خانه ها اقدام کرده ایم ولی هنوز نتیجه ای حاصل نشده است.
او نیز از سازمان های حقوق بشری به شدت انتقاد دارد و می گوید تنها کاری که برای ما می کنند این است که برای سازمان ملل تاییدیه میدهند و تایید میکنند که ما استحقاق اخذ پناهندگی را داریم و غیراز این هیچ کمک دیگری نمی کنند.
پاسخ گزارشگران بدون مرز به این انتقادات
اما سازمان های حقوق بشری از کمبود امکانات مالی و همچنین اختیارات کم خود در کمک به پناهجویان می گویند. رضا معینی، مسول بخش ایران سازمان گزارشگران بدون مرز با بیان اینکه قوانین پناهندگی، قوانین مشخصی است، به “روز” میگوید: ما با خروج گسترده روزنامه نگاران مواجه شده ایم؛حال نمی توانیم به کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل زیاد فشار بیاوریم و یا امر کنیم.کاری که ما می توانیم بکنیم این است که درباره روزنامه نگاری که مورد تهدید قرار گرفته، تاییدیه و توصیه نامه برای این کمیساریا می فرستیم و در خواست می کنیم به پرونده این روزنامه نگار رسیدگی شود اما این کمیساریا می تواند توصیه ما را بپذیرد یا نپذیرد و هیچ اجباری در پذیرش توصیه ما ندارد.
وی با توجه به خروج همزمان تعداد زیادی روزنامه نگار از ایران می گوید: برخی از این روزنامه نگاران مورد تهدید واقع شده اند و ما تقاضای همکاری و استمداد فوری کرده ایم اما این تقاضا فقط در حد توصیه است و هیچ کار دیگری نمی توانیم انجام دهیم؛ باید پروسه پناهندگی طی شود.
معینی سپس تاکید می کند که: ما اول تشکیل پرونده می دهیم و سعی میکنیم افراد را شناسایی کنیم و این هشدار را جدی می گیریم که رژیم برخی از نیروهای امنیتی خود را به عنوان پناهجو به ترکیه یا عراق فرستاده تا جاسوسی کنند.ما باید بدانیم فرد واقعا روزنامه نگار هست و از طرف دیگر به دلیل فعالیت های مطبوعاتی مجبور به کشور وطن شده است.
مسول بخش ایران سازمان گزارشگران بدون مرز سپس با اشاره به اخذ ویزای “آزادی” برای تعدادی از روزنامه نگاران می گوید: ما از کشورهای مختلف تقاضای ویزای آزادی کردیم؛ برخی از این کشورها پدیرفتند و برخی نپذیرفتند و تاکنون 36 نفر را به مناطق امن منتقل کرده ایم و 10 ویزای آماده نیز داریم. تعداد دیگری نیز هستند که ویزای آنها در دست بررسی است اما در هیچ کدام از این پرونده ها ما دخالت مستقیم نداشته ایم بلکه فقط لیست تهیه کرده و به کشورهای مختلف داده ایم و آن کشورها هستند که می پذیرند یا نمی پذیرند.
وی در عین حال از اولویت های سازمان متبوع خود درباره روزنامه نگاران پناهجو سخن می گوید. روزنامه نگارانی که همراه خانواده هستند و کودک کوچکی به همراه دارند و روزنامه نگارانی که بیمار هستند به گفته معینی، در اولویت قرار دارند.
وی درباره کمک های مالی نیز می گوید: سازمان ما یک سازمان مستقل است که از هیچ دولتی، پول نمی گیرد؛ این واقعیت که این بچه ها در شرایط بدی هستند هیچ اجباری برای سازمان های حقوق بشری ایجاب نمی کند چون این سازمان ها هیچ گونه امکان مالی ندارند و نمی توانند به کسی به صورت ماهانه پول بدهند چنانچه خود کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل هم چنین امکانی ندارد. اما با این حال تاکنون پول هواپیمای 36 نفری راکه به نقاط امن منتقل کرده ایم، پرداخته ایم و اکنون نیز پول هتل آنها را ما می پردازیم. به تعدادی از بچه ها در کشورهای مختلف نیز کمک مالی کرده ایم و حتی یک مورد هم نیست که تقاضای کمک شده باشد، اما ما نکرده باشیم؛در عین حال باید توجه داشت که این کمک ها نیز از طریق فراخوانی که دادیم و کمک های مردمی تامین شده و ما واقعا بودجه ای نداریم.
معینی در عین حال به همکاری تنگاتنگ سازمان گزارشگران بدون مرز با سایر نهادهای حقوق بشری، بخصوص کنفدراسیون بین المللی روزنامه نگاران اشاره می کند و می گوید: وقتی نهاد دیگری اطلاع میدهد که به فلان روزنامه نگار کمک مالی کرده ما اولویت را برای روزنامه نگار دیگری می گذاریم و شاید همین موضوع سوتفاهم ایجاد کرده باشد.
وی تاکید می کند که باید واقع بینانه نگاه کرد که یک سازمان چه امکاناتی دارد و از سوی دیگر شرایط بین المللی نیز نباید نادیده گرفته شود: برخی از فعالان حقوق بشر به ما ایراد می گیرند که که چرا بین روزنامه نگاران کشورهای مختلف تبعیض قائل می شوید. از دید آنها فرقی بین روزنامه نگار پاکستانی که مورد تهدید واقع شده با روزنامه نگار سومالیایی یا ایرانی نیست و در یک سطح باید به همه کمک کرد.از طرف دیگر امروز مثلا با فاجعه هائیتی روبرو هستیم و باید بیشترین انرژی را برای این کشور بگذاریم که تعداد زیادی روزنامه نگار در آن کشته یا آواره شده اند. بسیاری از همکاران من معتقدند باید ارجحیت را به آنها داد.
مسول بخش ایران سازمان گزارشگران بدون مرز می افزاید: در عین حال ما فراخوان دادیم و از مردم خواستیم خلا عدم حضورشان را با کمک مالی پر کنند؛و تاکنون 40 هزار یورو کمک کرده ایم اما متاسفانه این کمک ها به زودی قطع می شوند چون مشکلات بسیاری به وجود آمده و به شکلی که در این چند ماه کمک کردیم دیگر نمی توانیم کمک کنیم، مگر اینکه ایرانیان خارج از کشور بسیج شوند و یاری برسانند.
وی در توضیح کمک هایی که تاکنون از سوی ایرانیان شده می گوید: تاکنون 22هزار دلار در سانفرانسیسکو جمع شد 3 هزار دلار از طریق بچه های سبز در نزدیک همان سانفرانسیسکو جمع آوری شد، آقای مخملباف، 12 هزار دلار پول جایزه خود را دادند و نزدیک 7 هزار دلار هم به صورت پراکنده جمع شده است.
معینی تاکید می کند که کمک ها باید با همکاری ایرانیان خارج از کشور صورت گیرد در غیر این صورت سازمان گزارشگران بدون مرز و سایر سازمان ها امکان مالی برای کمک ندارند.
کنفدراسیون بین المللی حقوق بشر چه می گوید؟
عبدالکریم لاهیجی، رئیس جامعه حقوق بشر ایران و نایب رئیس کنفدراسیون بین المللی حقوق بشر نیز معتقد است سازمان های حقوق بشری، چنین نفوذی ندارند که فشار آنها بر سازمان ملل برای تسریع روند پناهندگی موثر واقع شود؛ از سوی دیگر این سازمان ها هیچ امکان مالی برای کمک به پناهجویان نیز ندارند.
وی به “روز” می گوید: جامعه دفاع از حقوق بشر ایران، فدراسیون بین المللی حقوق بشر و سایر سازمان ها و نهادهای حقوق بشری، همیشه به کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل فشار می اورند که براساس قطعنامه ژنو به پرونده های کسانی که به لحاظ ترس از بازداشت شدن، مرگ و یا شکنجه کشورشان را ترک کرده اند رسیدگی کند اما مساله این است که از طرفی این سازمان ها اینقدر نفوذ ندارند که این فشارها موثر واقع شود و از طرف دیگر تعداد کسانی که در چارچوب عهدنامه ژنو، استحقاق پناهندگی را دارند رقم بسیار کوچکی از کسانی است که تقاضای پناهندگی کرده و یا می کنند.
لاهیجی با اشاره به مشکلاتی که کشورهای پناهنده پذیر برای پذیرش پناهجوها ایجاد کرده اند می افزاید: حتی سازمان ملل هم هیچ ضمانت اجرایی ندارد که فردی را که به عنوان پناهنده پذیرفته، توسط کشورها پذیرفته شوند؛ خود این کشورها نیز مجددا پرونده فرد را مورد بررسی قرار میدهند و ممکن است که تقاضای پناهندگی او را رد کنند.
وی در خصوص عدم نفوذ سازمان های حقوق بشری در کمیساریای عالی پناهندگان توضیح میدهد: به همان اندازه که ایرانیان برای پناهندگی اقدام میکنند از کشورهای دیگر نیز متقاضی هست. سازمان ملل در کنار ایرانیان به وضعیت پناهجویان برمه، هائیتی، سومالی، سودان، مصر و سایر کشورها نیز رسیدگی میکند و متاسفانه ما نمی توانیم به این کمیساریا بگوییم پرونده ایرانیان را سریع تر از کشورهای دیگر رسیدگی کند.
نایب رئیس فدراسیون بین المللی حقوق بشر می افزاید: ما حتی وقتی متوجه می شویم کسی که استحقاق پناهندگی داشته از سوی سازمان ملل رد شده و تقاضای او پذیرفته نشده اعتراض میکنیم موضوع را پی گیری میکنیم اما واقعا کار زیادی از دست ما ساخته نیست.
لاهیجی درباره کمک های مالی به پناهجویان از سوی نهادهای حقوق بشری می گوید: این سازمان ها هیچ امکان مالی ندارند بلکه باید دست به دامان مردم شوند و مردم باید در این زمینه ها کمک کنند.
وی در عین حال خبر از تشکیل هیاتی متشکل از 15 حقوقدان بین المللی می دهد و می گوید: این هیات قرار است برای گفتگو با کمیساریای عالی پناهندگان به ژنو برود و این موضوع را بررسی کند که چگونه می توان روند رسیدگی به پرونده های ایرانیان را تسریع کرد.
کمپین بین المللی حقوق بشر و پناهجویان
هادی قائمی، سخنگوی کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران نیز به “روز” می گوید: غیر از نوشتن تاییدیه کار دیگری از دست ما بر نمی آید؛ سازمان ما فقط می تواند در مورد تایید سابقه افراد و خطرهایی که با آن مواجه هستند و دلایلی که برای پناهندگی دارند به کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، تاییدیه بدهد و از انها درخواست کند که از این فرد حمایت کنند اما کار اصلی دست سازمان ملل است و با توجه به تعداد زیاد مراجعه کنندگان از کشورهای منطقه، معمولا بین یک تا دو سال طول می کشد.
وی می افزاید: سازمان های حقوق بشری، منابع مالی ندارند و وظیفه ای نیز در قبال پناهندگان ندارد بلکه وظیفه آنها مستند کردن و گزارش وضعیت حقوق بشر در ایران است و تلاش می کنند وضعیت بحرانی را اطلاع رسانی کنند اما در عین حال هر کمکی هم از دست آنها بر می آید برای پناهندگان انجام میدهند.
به گفته هادی قائمی، بین خرداد تا آذر 88 بیش از 4200 ایرانی در ترکیه تقاضای پناهندگی کرده اند که رقم بسیار بالایی است؛ همزمان تعداد زیادی نیز از کشورهایی چون افغانستان و عراق و… تقاضای پناهندگی کرده اند و به همین جهت رسیدگی به پرونده همه آنها طول می کشد.
وی با تاکید بر اینکه “هیچ اهرمی دست سازمان های حقوق بشری نیست که بتوانند کمک بیشتری بکنند” می افزاید: اینکه دولت ها مستقیما ویزا نمی دهند ما مقصر نیستیم و تمام تلاش خود را در این زمینه انجام میدهیم.
