معضل ازدواج زودهنگام و سپس بچه‌دار شدن، به ویژه در میان دختربچه‌ها، یکی از از قدیمی‌ترین آسیب‌های اجتماعی کشور است؛ آسیبی که بسیاری از کارشناسان و فعالان حقوق کودک بارها نسبت به افزایش آن هشدار داده‌اند. بر اساس گزارش پایگاه اطلاعات سازمان ثبت احوال تنها در ۹ ماهه امسال یک هزار و ۲۷۷ نوزاد از مادران کمتر از ۱۵ سال به دنیا آمده‌اند. یعنی به طور میانگین، هر روز حدودا ۵ مادر زیر ۱۵ سال ایرانی وضع حمل کرده اند. بر اساس گزارشی که خبرگزاری مهر منتشر کرده آمار سال گذشته تولد از مادران این گروه سنی، یک هزار و ۷۲۷ مورد بوده است. در سال ۱۳۹۱ هم بیش از ۱۱۰ هزار زایمان در سنین زیر ۱۹ سالگی زنان صورت گرفته که یک هزار و ۶۳۵ مورد از این زایمان‌ها در بین دختربچه‌های ۱۰ تا ۱۴ ساله بوده است. گزارش‌های رسمی می‌گویند سالانه هزاران دختر زیر ۱۵ سال در ایران به ازدواج مردان بزرگ‌تر و یا هم سن و سال خود در می‌آیند. تنها در در ۹ماهه نخست سال پیش، ۳۱ هزار دختربچه زیر ۱۵ سال ازدواج کرده‌اند. اما این آمار گویای تمام ازدواج‌های زیر سن قانونی نیست. بسیاری از کارشناسان معتقدند شمار این قبیل ازدواج‌ها بیش از آمار رسمی است و بسیاری از این ازدواج‌ها چون به صورت رسمی ثبت نمی‌شوند در آمار هم جایی ندارند.
تبلیغ و تشویق برای ازدواج زودهنگام
بر اساس آخرین آمارها استان سیستان و بلوچستان با ۴۶۲ مورد ولادت از مادران زیر ۱۵ سال دارای بیشترین آمار و استان خراسان جنوبی با ثبت سه مورد، دارای کمترین آمار در میان استان های مختلف بوده است. استان‌های خراسان رضوی، خوزستان، آذربایجان شرقی و غربی و همچنین کرمان نیز به ترتیب بعد از سیستان و بلوچستان دارای بیشترین آمار تولد نوزادان از مادران کم سن را به خود اختصاص داده‌اند.
نگاهی به شرایط این استان‌ها نشان می‌دهد علاوه بر فرهنگ، عوامل اقتصادی هم در ازدواج زودهنگام دختران دخیل بوده است. شیما قوشه، حقوق‌دان و و کیل پایه دادگستری پیش‌تر در گفت‌وگو با “روز” یکی از مهمترین علل فراوانی این پدیده را مشکلات اقتصادی دانسته و گفته بود: “برخی از خانواده‌ها به علت شرایط بد مالی و برای اینکه اصطلاحا یک نان‌خور کمتر داشته باشند، بچه‌هایشان را مجبور با ازدواج با افرادی می‌کنند که معمولا هم تفاوت سنی زیادی دارند. در این خصوص ضرورت دارد تا دولت زیرساخت‌هایی فراهم کند که خانواده‌ها مجبور به این کار به نشوند.”
با این حال به نظر می‌رسد بخشی از حاکمیت مصمم است که ازدواج در گروه‌های پایین سنی را تبلیغ کند و رواج دهد تا به فرزندآوری و افزایش جمعیت کشور منجر شود. محسن قرائتی، رئیس ستاد اقامه نماز کشور که به اظهار نظرهای جنجالی در خصوص مسائل مربوط به زنان و جوانان مشهور است، چندی پیش گفته بود که با ازدواج دانشجویی مخالف است اما اعتقاد دارد که ازدواج‌ها باید “دبیرستانی” باشد. او پیش‌تر هم از لزوم کاهش سن ازدواج سخن گفته بود: “سن ازدواج به ۱۴-۱۳ سالگی کاهش یابد، چرا که شیطان از دو راه نفوذ می‌کند. اولی غفلت و دومی شهوت است.” بعضا صدا و سیما هم به عنوان ابزار تبلیغ این تفکر وارد عمل می‌شود. در ماه‌های گذشته بخشی از یک برنامه تلویزیونی که در آن با یک معمم به همراه همسر و دخترش که هر دو کاملا سیاهپوش بودند و با پوشش روبنده حضور داشتند، جنجالی شد. حجه‌الاسلام صادقی، مهمان این برنامه از لزوم ازدواج دختران پیش از بلوغ شرعی سخن گفت و از پیامبر اسلام نقل کرد که گفته خوشا به حال مردی که دخترش را قبل از رسیدن به “بلوغ فیزیولوژیکی” به خانه شوهر بفرستد.
او عنوان کرد که با در نظر گرفتن این سخن، دخترش را در ۱۲ سالگی به عقد یک طلبه درآورده است. این برنامه که در راستای ترویج ازدواج زودهنگام و فرزندآوری تهیه شده بود، مورد انتقاد بسیاری از فعالان حقوق زنان قرار گرفت.
یک ازدواج و هزار آسیب
این ناهنجاری تنها در ایران شایع نیست، ازدواج کودکان در سطح جهانی هم یکی از مهمترین معضلات اجتماعی محسوب می‌شود. معضلی که در کشورهای جهان سومی بیشتر شایع است. با وجود کنوانسیون جهانی حقوق کودک، کشورها قوانین داخلی خود را دارند که براساس عرف و شرع تعریف شده و گاهی بر خلاف شاخص‌های جهانی است. چنانچه در برخی از کشورهای اسلامی، سن بلوغ را همان سن ازدواج می‌دانند.
به گفته بسیاری از کارشناسان، دختران خردسالی که در سنین پایین مجبور به ازدواج می شوند عموما به دلیل آنکه نتوانسته‌اند دوران کودکی و نوجوانی خود را به درستی طی کنند به مرور زمان دچار بیماری روحی و روانی شدیدی می‌شوند و دست به فرار از خانه، تن‌فروشی و حتی خودکشی می‌زنند. هچنین تحقیقات نشان می‌دهد دخترانی که به صورت زودهنگام، در سنین زیر ۱۸ سال، ازدواج اجباری کرده اند، بیشتر به قبول خشونت خانگی توسط شوهرانشان تن می‌دهند و اغلب مورد تجاوز از سوی شوهرانشان قرار می‌گیرند. غلامرضا علیزاده جامعه‌شناس هم در همین خصوص می‌گوید: “ازدواج در سن زیر ۱۵ سال می‌تواند به فرد آسیب هایی از لحاظ روحی، روانی، عصبی و اجتماعی و همچنین فرهنگی وارد کند و طبیعتا فرد نمی تواند از عهده نقشی که باید ایفا کند، برآید.”
به گفته علیزاده، کودک در ازدواج در سن کم از تحصیل بازمانده و نمی تواند در مدارس روزانه درس بخواند که در این شرایط بسیاری از دختران ترک تحصیل می کنند و روند آموزشی آنها متوقف خواهد شد.
دکتر افسانه وارسته‌فر، جامعه شناس حوزه کودک نیز در همین خصوص و در یادداشتی که در روزنامه شرق منتشر شده نوشته است: “مهم ترین محرومیتی که ازدواج زودهنگام از بعد روانی ایجاد می کند، از دست دادن لذایذ و تجربیات دوران کودکی و نوجوانی است. روابط جنسی اجباری، نداشتن آزادی رشد و استقلال شخصی، آثار روانی ـ اجتماعی و هیجانی بسیاری را می تواند به همراه داشته باشد. برای دختران اغلب محدودیت به کار خانگی و برای پسران مواجهه با نقش نان آوری و همسری، چندان همخوانی ای با الگوهایی که جامعه در بعد وسیع از این سنین ارایه می دهد، ندارد. مثلاتا به حال در رسانه ها، مخصوصا در صدا و سیما که تاثیر فراگیری در ارایه الگوهای مطلوب جامعه دارد، چنین نقش هایی ارایه نمی شوند.”
