نیم نگاه

نویسنده
عطا آیتی

بی‏قراری شاعر آزادی…

شناسه… :

سرود بی قراری

درنگی در هستی‏شناسی شعر، اندیشه، و بینش احمد شاملو

با اشاراتی به شعر فارسی کهن و معاصر

نویسنده : دکتر علی شریعت کاشانی

ناشر : مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی چاپ و نشر نظر

تهران، 1388، 384 صفحه

 

نگاه… :

کتاب نتیجۀ یک درنگ و بررسی تحلیلی و نگاهی دیگرگونه بر شعر و اندیشۀ شاعر نامدار ایران احمد شاملو است. ، نویسنده در پیشگفتاری که بر کتاب آورده است به توضیحاتی در پیرامون عنوان اصلی کتاب (سرود بی‏قراری) و  نیز روش‏شناسی خاصی که برگزیده است می‏پردازد :

« سرود بی‎قراری» ترجمان توفندگی و خستگی‎ناپذیری ذهنیت شاعرانه و تحرک و ناآرامی شعری است که در درازنای زمان میان درون‎گرایی و من‎محوری، و برون‎گرایی و انسان و جهان‎اندیشی، پیوسته در رفت و واگشت است. این سرود، «آواز جان» آن شاعری نیز هست که کلام خودجوش و خیال‎انگیز و نیز خودآگاه و متعهد او هردم جلوه‎گاه انفعالات تلخ و شیرین نفسانی و مشغله‎ها و پرس‎و‎جوهای مداوم هستی‎شناختی می‎باشد. به‎این لحاظ، «سرود بی‎قراری» پیام‎آور یک جنب و جوش وقفه‎ناپذیر در سطوح ذهنی و فکری، روانی و منشی، و اجتماعی و هستی‎شناختی است.» (ص 12)

در خرده‏عنوان کتاب واژۀ «هستی‏شناسی» آمده است (درنگی در هستی‏شناسی شعر، اندیشه، و بینش احمد شاملو). نویسنده در پیشگفتار کتاب زمینۀ کاربستی و برد معنایی «هستی‏شناسی» را در کار خود این‏چنین توضیح می‏دهد :

« هستی‎شناسی در کتاب حاضر در سه معنای متنوع، که متناسب با سه مورد شناخت‎شناسانه خاص می‎باشد، مد نظر ما قرار گرفته است‎:

  1. شناخت شرایط وجودی شعر و اندیشهٌ شاملو. بخش نخست کتاب به این امر اختصاص دارد. برخی از موضوعات مورد بررسی در این بخش عبارتند از‎: بنیاد بومی و فرهنگی شعر شاملو، چگونگی زوایای هستی‎گرا و انسان و جهان‎اندیشانهٌ این شعر، تأثیرپذیری شاملو از هستی‎اندیشی خیام، مولوی، حافظ، نیما و صادق هدایت، و سهم تجربه‎های رازورانه و انگیزه‎های وحدت‎جویانۀ شخصﹺ خودﹺ شاملو در سرایش شعر.

  2. شناخت چگونگی زوایای هستی‎گرای در شعر و اندیشه و بینش شاملو. این شناخت شامل شماری از درون‎مایه‎ها، بن‎مایه‎ها، و چشم‎اندازهای فلسفی‎وار موجود در متن شاعرانه می‎شود. نیز این شناخت از چگونگی سلوک شاعر از قلمرو عمومی انسانی‏ـ اجتماعی و سیاسی به حوزۀ محدود و مشخص هستی‏شناختی و فلسفی‏وار پرده برمی‏دارد.

  3. شناخت چگونگی ماهیت احساس و تصور و معرفتی که شاعر از تجربهٌ هستن و زیستن و شدنﹺ خویشتن (و گاه انسان به‎طور کل) در عرصه جهان دارد، و این تجربه‎یی است که به برآمدن زوایای اندیشمندانه و فلسفی‏وار در شعر او ‎انجامیده است.» (ص 12ـ13)

از دید روش‏شناختی، کوشش و مشغلۀ مداوم نویسنده در سراسر کتاب براین بوده است تا رشته سخن را اغلب به دست خود شاعر بسپارد، تا مگر از نیت و زبان‎حال متن شاعرانه او و شعور و شناخت و بینشی که در آن نهفته است هرچه بیش‏تر و بهتر سود جوید. در مواردی نیز که او به چیزی از نوع تأویل و تفسیرگری رو آورده است سعی شده است تا وی به دنیای خاص شاعر و اندیشه برون‎گرا و اجتماعی و یا خلوت خصوصی و محرمانهٌ شعر او نزدیک بماند. از این‎رو، او در روند درنگ و بررسی خود نیازی به این ندیده‎ است تا موضوعات مورد بررسی را با تراز و معیارها و انگاشت‎هایی که خاص تأویل‎گری‎های مکتبی و نظریه‎های نقد ادبی خاص باختر زمین است مورد درنگ و ارزیابی قرار دهد. او در توضیح این بی‎اعتنایی چهار مورد یا علت را خاطرنشان می‏سازد‎:

  1. یکی مقولۀ زبانی (زبان فارسی و روابط دال و مدلولی زبانی ـ فرهنگی) در شعر شاملو است، و این موردی است که قرائت بهنجار متن شاعرانه را مطرح می‏سازد، و سنجش و دریافت آن را پیش‏از هرچیز برپایۀ ذهنیت زبانی و قالب‏های زبانی ـ ادراکی پیوسته به فرهنگ و جامعۀ بومی ضروری می‏گرداند.

2.  بخش بزرگی از شعر شاملو همگام با رویدادها و تحولات جامعه ایرانی، متناسب با مشاهده‎ها و تجربه‎های شخص شاعر در دل این جامعه، و سازگار با چگونگی نشو و نمای نگاه و دریافت و اندیشه برون‎گرا و متعهد او، هستی پذیرفته است. اشغال ایران توسط نیروهای «متحدین» در 1320، توطئه‎ ضدﹺ ایرانیﹺ فرقهٌ دموکرات و فعالیت‎های وطن‎فروشانه آن تا 1324، کودتای 28 مرداد 1332 و پیامدهای ناگوار آن، «انقلاب سفید» شاهنشاهی و مسأله جنجال‎برانگیز «اصلاحات» در سال‎های 1339ـ1343، و سرانجام اوج‎گیری استبداد در ایران تا روزگار ما ازجمله مهم‎ترین رخدادهای سیاسی‎ـ اجتماعی است که در شعر شاملو انعکاس برجسته دارند، و پرداخت بسیاری از اشعار سیاسی ـ اجتماعی او را درپی می‏آورند. بنابراین، این دسته از اشعار شاملو تماشاگه اوضاع و احوال پریشان و نابسامان جامعه ایرانی می‎باشند، و شاملو در فضای آینه‎وار آن‏ها به‎عنوان شاعری رخ می‎نماید که به‎«مردم» و «کوچه» و «خیابان» و «سنگفرش» خونین می‎اندیشد، و نگران «برهنگان» و «گرسنگان» و «زندانیان» و «قربانیان» است. براین اساس، زوایای سیاسی‎ـ اجتماعی شعر و اندیشه شاملویی، ‎که در هستی‎شناسی و شناخت‎شناسی جنبه‎هایی از این شعر می‎باید مورد نظر قرار گیرند، همچنان خواستار یک شیوۀ بررسی بجا و بهنجار و منطقی می‏باشند. شیوه‎یی است که می‎باید ناظر به رخدادها و واقعیات خاص جامعه ایرانی، استمرار آن‏ها در درازنای زمان، و بازتاب آن‎ها در فضای ذهنیت شاعرانه و فعالیت سخن‎ورانه بوده باشد.

  1. تأثیرگیری شاملو از شعر و داستان بیگانه (نظیر اشعار لورکا، الیوت، پل الوار، مایاکوفسکی…، و داستان‏های کافکا، کامو، سارتر، آندره ژید، استانکو…) مورد دیگری است که درنگ و تأمل خاص می‏طلبد. این تأثیرگیری از دفتر قطعنامه تا دفتر هوای تازه و حتا تا بخش میانی دفتر باغ آینه شدت ‎می‎گیرد، و در اندک‎مواردی حتی به صورت اقتباس و تقلید درمی‎آید. اما از بخش دوم باغ آینه به‎بعد، که برابر با دوره استقلال‎جویی هرچه بیش‎تر شاعر در زمینه سبک و زبان و به‎خصوص مضمون‎گزینی و تصویرپردازی ‎است، تأثیرگیری او از شعر و داستان فرنگی رو به‎غروب ‎می‎نهد. پس نظر به کل آثار شاملو، کوشش در جهت سنجش و دریافت چگونگی شعر و اندیشه او را نمی‎توان سراپا در خدمت آن شیوه از کند و کاو و تعبیرگری غیربو‎می (یا غربی و  فرنگی) درآورد که نگاه ما را به موارد جزیی و مقطعی و گذرا معطوف ‎می‎دارد، و ناگزیر به نتیجه‎گیری‎های ناکامل و حتا نازا و گمراه کننده ‎می‎کشاند.

  2. همچنین چگونگی زوایای هستی‎گرا و هستی‎اندیشانه شعر شاملو و روند پیدایشی و جایگاه وجودی هریک از آن‎ها را با توجه به سلوک توأمان ذهنی، عاطفی و نفسانی، و منشی و اندیشه‎ورانهٌ شخص شاعر می‎توان دریافت و سنجید‎. این سلوک‎، همان‎گونه که در متن کتاب از نظر می‏گذرد‎، زمانی در برزخی میان جهان‎بینی و خویشتن‎محوری‎ و یا تعهد سیاسی‎ـ اجتماعی و درون‎گرایی در نوسان است‎، و زمانی هم‎، بویژه در دوره پایانی زندگانی شاعر‎، بیش‎تر از خویشتن‎محوری و چشم‎اندازهای سرنوشت‎اندیشانه سر‎برمی‎آورد‎. به‏این لحاظ، جنبه‎های هستی‎اندیشانه در شعر شاملو و چگونگی تظاهرات کلامی و تصویری آن‎ها از تبارشناسی، شناسنامه و هویت خاص خود برخوردار می‎باشند‎، و بنابراین سنجش و دریافت بهنجار آن‏ها به‎یاری نظریه‎های نظری ـ ادبی و انگاشت‎های فلسفی‎وار بیگانه امکان‎پذیر نمی‎نماید.

کتاب «سرود بی‏قراری» مشتمل بر هفت بخش، و هربخش از آن متشکل از چند فصل کوتاه و بلند است. این بخش‏ها و فصل‏ها به مواردی چون چگونگی شعر و اندیشه و جهان‏بینی شاملو و سیر تحولی آن‏ها، بن‏بست و جبرباوری، شب‏اندیشی و شبانه‏سرایی، مرگ‏اندیشی، سیاست‏اندیشی، اسطوره و حماسه‏اندیشی، و غیره می‏پردازند.