نگاهی به وضعیت انتشار کتاب درایران
در جست و جوی کتاب از دست رفته
30 سال از انقلابی می گذرد که مردانش در جست و جوی ساختن دنیایی قشنگ و نو برای همه جهانیان بودند. انقلابی که همه اقشار مردم را درگیر خود کرد و به تبع آن نویسندگان و هنرمندان نیز، خسته از 25 سال سانسور و نظارت های امنیتی و عینک های بدبینی، در جست و جوی آرمان شهری بودند که فارغ از محدودیت ها، قادر به چاپ آثار خود باشند. اتفاقی که جز در زمانی کوتاه، هرگز جامه عمل نپوشید. به گونه ای که حتی بعضی از کتاب های جلال آل احمد – که در تریبون های رسمی بسیار از او یاد می شود – یا اجازه چاپ نگرفتند یا گرفتار تیغ تیز سانسور شدند. اکنون اما و بعد از اتفاقات رخ داده در پس انتخابات دهم ریاست جمهوری اوضاع چگونه است؟
فلاش بک
همه چیز با روی کار آمدن دولت نهم آغاز شد. در زمان زمام داری سیدمحمد خاتمی و سکان داری عطاالله مهاجرانی بر عرصه فرهنگ، تلاش شد تا بازبینی کتاب ها از دستوزارت ارشاد خارج و به خود ناشران سپرده شود. اتفاقی که دیری نپاید و بار دیگر واحد ممیزی “وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی” به راه افتاد.
با آغاز به کار دولت نهم و رسیدن محمدحسین صفارهرندی – سردبیرپیشین روزنامه کیهان، از متقدان جدی عرصه فرهنگ کشور در دوره اصلاحات – به مقام وزارت، تدابیر جدید و سخت گیرانه تری برای عرصه فرهنگ اندیشیده شد. فیلم ها به محاق توقیف رفتد و کتاب ها ماه ها و گاه سال ها، در انتظار دریافت مجوز چاپ ماندند. سوال های ناشران برای توقیف کتابها نیز عموما بی پاسخ ماند. وزارت ارشاد دولت نهم، برای آن که نظارت خود را بر همه بخش ها تسری دهد، اعلام کرد که کتاب های تجدید چاپی نیز باید مورد بررسی مجدد قرار بگیرند و شد آن چه که همه می دانیم: صف طویل کتاب های توقیفی، معطل ماندن ناشران و پدیدآورندگان آثار و افت میزان انتشار کتاب های داستانی و حتی شعر.
اما آغاز به کار دولت دهم – که با جنجال ها و اتفاقات زیادی بر اثر اعتراضات مردمی همراه بود – گویا کمی قضیه را متفاوت کرده است. جرقه اول را محسن پرویز زد که از سال 84 (در دوره‌ی وزارت محمدحسین صفار هرندی و در حال حاضر نیز در دوره‌ی وزارت سیدمحمد حسینی) به عنوان معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می‌کند، آن زمان که اعلام کرد ساختار اداره‌ی کتاب از نقاط ضعف بوده است و بحث “ساماندهی نظارت بر نشر کتاب” را مطرح کرد. او در سخنانی به این موضوع پرداخت که یکی از مسائلی که به حوزه‌ی کتاب لطمه زده و گاهی موجب اعتراض و نارضایتی شده است، بحث نحوه‌ی بررسی و اعطای مجوز به کتابها و انطباق ضوابط با مصداق است؛ زیرا همواره بحث نظارت پیش از چاپ مطرح بوده است؛ که در این راستا موضوع سازماندهی مناسبی که پاسخ‌گویی از سوی نهادهای اجرایی را به شکل منظم‌تری فراهم کند، در دستور کار آن‌ها قرار دارد و در صورت موافقت وزیر، اصلاحاتی در این زمینه رخ می‌دهد.
پس از آن، سیدمحمد حسینی - وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی - هم با اشاره به این‌که عمده گله‌ی نویسندگان و مؤلفان، کندی کار در وزارتخانه است، گفت، تلاش‌شان بر این است که با ایجاد تغییراتی، روند بررسی و اعطای مجوز به کتاب را کوتاه‌تر کنند.
این وعده ها، برای بسیاری از ناشران، بوی وعده های آغاز به کار را می داد. اما این بار گویا اوضاع کمی متفاوت تر است: منوچهر حسن‌زاده - مدیر انتشارات مروارید - در این‌باره می‌گوید: “در این روزها، روند طولانی کسب مجوز خیلی کم شده است. کتاب‌هایی داشتیم که در طول چند سال گذشته از دریافت مجوز بازمانده بودند و در ماه‌های اخیر، مجوز نشر گرفتند. البته امیدواریم این روند مقطعی نباشد و تداوم یابد. هر چند که در نهایت، خود ارشاد هم تصمیم‌گیرنده‌ی نهایی نیست!”
علیرضا رئیس‌دانا - مدیر انتشارات نگاه - نیز در این‌باره عنوان می‌کند: “در حال حاضر، زودتر جواب و خبر می‌دهند؛ یا می‌گویند بله مجوز می‌دهیم یا می‌گویند نه. ظرف 45 روز یا یک ماه مجوز می‌دهند. اما اخیرا در برخی موارد دوباره سخت‌گیری شده است؛ مثلا درباره‌ی روابط بین آدم‌ها در مکان‌های خاص. در عین حال، مجوز کتاب غلامحسین ساعدی را به راحتی دادند.”
اما همه نگاه ها این قدر مثبت نیست: مسؤول ارسال کتاب برای دریافت مجوز در نشر روزبهان می‌گوید: “وضع صدور مجوز فوق‌العاده بد است. هیچ تغییری با دورانی که وزیر قبلی بود، نداشته است. روی کلمه‌هایی که اصلا نه بار منفی دارند و نه سیاسی، گیر می‌دهند و زمان اعطای مجوز همچنان طولانی است. کتاب‌هایی را هم که مجوز می‌دهند، اکثرا با حذفیات و اصلاحاتی همراه می‌شوند؛ به طوری‌که کتاب دیگر اصالت خودش را از دست می‌دهد. به هر حال، من که چهار روز در هفته برای پی‌گیری مجوز کتاب‌های‌مان به ارشاد می‌روم، با سرعت کار مواجه نشده‌ام. همواره می‌گویند در بررسی است و معلوم نیست این بررسی کی تمام می‌شود؟! یا می‌گویند حذف؛ حذف یا اصلاح شود.”
نکته اما در پاسخ همه آنان که دست اندکار نشر کتاب هستند، تفویض بحث نظارت بر آثار به خود ناشران است، اتفاقی که بعیداست به این زودها رخ دهد. زیرا وزیر ارشاد جدید معتقد است: ”این را که برخی مطرح می‌کنند نظارت نباشد، قبول ندارم و اکنون نمایندگان مجلس تذکراتی را مطرح می‌کنند درباره‌ی محتوای کتاب‌هایی که در گذشته منتشر شده و بنابراین نیاز است که آثار بررسی شوند و آن وقت مجوز انتشار بگیرند. ضمن این‌که در گذشته، یک‌سری تعبیرات و واژه‌ها مشکلاتی را به‌وجود آورده است که باید این حساسیت‌ها را درنظر داشته باشیم و این‌طور نباشد که هر نویسنده هرچه خواست، ارائه دهد. البته ما معتقدیم باید ضوابط شفاف و روشن باشد که از اعمال سلیقه‌ی افراد جلوگیری شود و همچنین دقت داریم که سلیقه‌های افراد کم‌تر در مجوز دادن دلالت داشته باشند؛ کما این‌که در آغاز کار هم فیلم‌هایی را که توقیف بودند، از نو بازنگری کردیم و سرانجام مجوز اکران آن‌ها صادر شد؛ بنابراین می‌خواهم بگویم که ما نگاه بازی به مسائل داریم. “
بحث نظارت بر انتشار کتاب ها پیش از چاپ – که به جای “سانسور” با کلمه “ممیزی” در وزارت ارشاد معرفی می شود – از بحث هایی است که سال ها ناشران و متولیان وزارت ارشاد ونویسندگان را درگیر خود کرده است. گرچه امیدی به رفع این مشکل در دولت دهم نیست، اما آیا می توان انتظار داشت که دردولت فعلی بحث “ممیزی” کم رنگ تر از دولت نهم شود؟ تنها گذشت زمان می تواند به این سوال پاسخ دهد.