به تازگی خبرگزاری ایسنا یک گزارش تصویری از تیم فوتبال زنان ملوان بندر انزلی منتشر کرده که در آن تصویر زنانی دیده می‌شود که به دلیل در اختیار نداشتن زمین چمن در پشت بام هتل محل اقامتشان در ایلام تمرین می‌کنند. این نمونه ای از محرومیت‌های زنان ایرانی در استفاده فضاهای عمومی است که البته به ورزشکاران محدود نمی‌شود. حق استفاده از فضاهای عمومی شهری از پارک‌ها و خیابان‌ها گرفته تا استادیوم‌ها و مکان‌های فرهنگی یکی از اساسی‌ترین حقوق هر شهروند است؛ حقی که به طور مشخص زنان ایرانی برای استفاده از آن با محرومیت‌هایی مواجه هستند. قمر فلاح، جامعه‌شناس شهری در گفت‌وگو با “روز” ضمن تاکید بر اینکه فضاهای شهری درکلان‌شهرهای ایران نه تنها برای زنان بلکه برای هیچ شهروندی مناسب نیست، می‌گوید: “زنان در مواجهه با فضای شهری با دشواری‌های مضاعفی رو به رو هستند.”
فلاح معتقد است زنان عملا در طراحی و معماری فضاهای شهری نادیده گرفته می‌شوند: “حضور زنان در این فضاهای عمومی همواره با استرس و دلهره همراه است. زن‌ها در فضاهای عمومی مدام نگران این هستند که هر آن ممکن است مورد تعرض و آزار در درجات مختلف قرار بگیرند. “
پیش‌تر گروهی از پژوهشگران اجتماعی و فعالان حقوق زنان پس از یک سال بررسی وضعیت موجود خشونت علیه زنان در عرصه عمومی، به نتایج جالب توجهی دست پیدا کردند. جلوه جواهری، یکی از پژوهشگران این تحقیق می‌گوید: “در خصوص خشونت علیه زنان در عرصه اجتماعی دو موضوع قابل بحث است. نخست جرایم و آسیب‌های اجتماعی مانند آدم ربایی، قتل، تجاوز، قاچاق زنان، مزاحمتهای خیابانی، کیف زنی و زورگیری.”
این تحقیق بسترهای نا امنی برای زنان را نیز شناسایی کرده: “عدم روشنایی برخی معابر، خلوتی معابر، وجود پارک‌ها با انبوه درخت، عدم وجود ایستگاه اتوبوس در نزدیکی مدارس دخترانه و تنگی خیابان‌ها از جمله بسترهایی است که زنان از آنها به عنوان بسترهای ناامنی در این مناطق (مناطقی که در آنها تحقیق به عمل آمده) نام برده‌اند.”
همچنین در برخی مناطق وجود “اوراقچی‌ها، پارکینگ‌های ماشین‌های سنگین، ” فضای مردانه‌ای ایجاد کرده که برای زنان، فضای بی‌دفاع شهری شناخته شده‌اند.
جای خالی نظارت اجتماعی
“زنان در فضای شهری نادیده گرفته می‌شوند و اگر هم جایی کاری برایشان انجام شود به خاطر بحث محرم و نامحرمی است، نه به خاطر خود زنان”. این را قمر فلاح، جامعه‌شناس شهری می‌گوید و ادامه می‌دهد: “یک پارک اختصاصی برای زنان درست می‌کنند، یا فضایی از اتوبوس و مترو را فقط به زنان اختصاص می‌دهند، این نهایت کاری است که در فضاهای شهری برای زنان انجام می‌شود.”
اما آیا اساسا اختصاص چنین فضاهایی به نفع زنان است یا در نهایت به ضررشان تمام می‌شود؟ این سئوالی است که فلاح در پاسخش می‌گوید: “ممکن است یک زن در وهله‌ی اول از این کار احساس رضایت و آرامش بکند چرا که به وضوح راحت‌تر است و از تعرضات فیزیکی هم در امان است اما در دراز مدت این جداسازی آسیب‌هایی را برای زن به همراه خواهد داشت.”
او این قبیل کارها را جداسازی بر اساس جنسیت می‌داند: “اثر این کارها در دراز مدت مشخص می‌شود. در چنین فضاهایی، زنان تنها با زنان تعامل می کنند و نظر و ایده‌ی مردان را نمی‌شنوند و از تعامل با گروه دیگر محروم می‌مانند؛ این کار به نوی تقسیم کردن جامعه به گروه‌های کوچک است.”
این جامعه‌شناس با اشاره به زنانه و مردانه کردن تفریحات می‌گوید: “در این مدل تفریح و فراغت «شهروند» فارغ از جنسیت مد نظر نیست.”
شهرِ مردانه
بنفشه، دختری ۲۸ ساله و ساکن تهران است، او در خصوص تجربیاتش برای استفاده از فضای شهری می‌گوید: “در این شهر اگر ماشین نداشته باشی، بخصوص اگر زن هم باشی که کلاهت پس معرکه است.”
بنفشه به تازگی قربانی کیف‌زن‌ها هم شده است: “من هر شب حدودا ساعت ۸ شب از محل کارم به محله‌ای که خانه‌مان در آن قرار دارد می‌رسم. جایی که از تاکسی پیاده می‌شوم تا خانه ۱۰ دقیقه فاصله دارد و من باید از یک پل هوایی هم عبور کنم. ماه گذشته وقتی از پله‌های پل بالا رفتم دیدم چند جوان در تاریکی بالای پل ایستاده‌اند، وقتی جلوتر رفتم یکی از آنها گفت کیفت را بنداز و بدو برو، من اول مقاومت کردم و فریاد کشیدم، اما گفت که چاقو دارد. من هم ترسیدم و کیفم را انداختم و فرار کردم. پل انقدر تاریک بود که من حتی صورتشان را ندیدم.”
این دختر جوان فکر می‌کند شانس آورده که به او تجاوز نشده یا حتی چاقو نخورده است: “اگر من را می‌کشتند هم کسی نبود. پل هوایی از روی اتوبان می‌گذرد، هیچ کس آنجا نبود، بعدا فکر کردم خدا را شکر که فقط کیفم را زدند و جان سالم به در بردم.”
بنفشه از تجربیاتی می‌گوید که برای هر زنی که در کلان‌شهرهای ایران زندگی کرده باشد آشناست: “خیلی از کوچه‌ها تاریک هستند و اصلا جرات نمی‌کنم که تنها از آنها عبور کنم. شب در مرکز شهر و جاهای شلوغ خطری ندارد، اما کافی است کمی وارد کوچه و پس کوچه شویم، هر آن انتظار این می‌رود که یک نفر آزار و اذیت برساند.”
او می‌گوید که این ترس مختص شب نیست، بلکه صبح‌های زود و سر ظهر هم خیلی از محله‌ها برای زنان قابل تردد نیستند: “شهر برای ما نیست، مال مردان است، این یک واقعیت است که ما سهمی از شهر خودمان نداریم.”
قمر فلاح، جامعه‌شناسی که با روز گفت‌وگو می‌کند با اشاره به فضای نامناسب شهری برای زنان می‌گوید: “درطراحی و معماری باید از ساخت کوچه‌های پیچ در پیچ، طولانی و باریک خوداری شود، فضا باید باز و در دید رس باشد.”
اومعتقد است یکی از مسائلی که فضای شهری را برای زنان امن‌تر می‌کند، نظارت اجتماعی است: “نظارت اجتماعی بسیار مهم است، یعنی اگر کسی خواست به دیگری تعرض کند، در دیدرس افراد دیگر باشد تا کسی نتواند از این هنجار اجتماعی عدول بکند. همچنین فضاهای شهری نباید انحصاری باشد و به انزوای آدم‌ها کمک کند.”
فلاح تاکید می‌کند که یک زن باید در فضای عمومی شهرش احساس امنیت کند: “روشنایی در شب‌ها مساله مهمی است که متاسفانه درخیلی ازمناطق رعایت نمی‌شود. همچنین فضاهای شهری باید به گونه‌ای باشد که تنوع انسان‌ها از زن و مرد و از اقشار مختلف در آن رعایت شود، همین موضوع باعث سرزندگی فضاها می‌شود.”
به گفته او، شهر نباید مخصوص یک گروه خاص باشد، که فقط مردها یا فقط زن‌ها بتوانند استفاده کنند: “فضاهایی هست مثل فضاهای کارگاهی که فقط مردها حضور دارند و زن‌ها برای حضور در آنجا دچار مساله هستند، چنین محله‌هایی باید تعدیل و زمینه برای حضور زنان در آنها فراهم شود.”
فلاح در پایان عنوان می‌کند: “این‌ها بدیهیات یک فضای شهری مناسب است که برای شهروندان زن و مرد به یک میزان ارزش قائل می‌شود اما متاسفانه برنامه‌ریزی شهرداری به این نکات معطوف نشده است.”
سال گذشته نیز همایشی با موضوع زنان و زندگی شهری برگزار شد که در خلاصه مقالات ارائه شده در این همایش آمده است: “فضای عمومی در صورتی می‌تواند بستر مناسبی برای تعاملات اجتماعی باشد، که زمینه را برای حضور تمامی افراد فارغ از جنس، سن، نژاد و… فراهم ساخته و محیطی امن را برای آنان مهیا کند. در این میان برنامه‌ریزی مناسب و توجه ویژه به زنان می‌تواند عامل مهمی در توسعه‌ی شهری باشد؛ بنابراین مشارکت فعّال زنان در تهیه و اجرای طرحهای شهری، زمینه‌سازی حضور بیشتر زنان در فضاهای شهری، ارتقای امنیت فضاهای عمومی، اهتمام در حفاظت نقاطی که زنان بیشتر در آن حضور می‌یابند، قابلیت افزایش دید، بازبودن و سهولت دسترسی، افزایش قدرت سیستم حمل ونقل شهری در شب از جمله مواردی هستند که می‌توانند در ایجاد فضاهای شهری مناسب برای زنان نقش مساعدی ایفا کنند.”
