مجمع عمومی یونسکو در سال ۱۹۹۴، روز پنجم اکتبر را روز جهانی معلمان نامگذاری کرد. چهل و چهارمین اجلاس وزرای آموزش و پرورش از روز ۳ تا ۸ اکتبر سال ۱۹۹۴ در شهر ژنو برگزار شد. فدریکو مایور مدیرکل وقت یونسکو در اجلاس پیشنهاد کرد که یونسکو روزی را به نام روز معلمان اعلام کند. این پیشنهاد از سوی مجمع عمومی تصویب شد. در این اجلاس ۷۰ وزیر، ۲۷ معاون وزیر و ۳۸ ناظر از ۱۳۵ کشور جهان حضور داشتند.
از ایران هیاتی به ریاست محمدعلی نجفی وزیر وقت آموزش و پرورش، در اجلاس یونسکوحضور داشت و هیات ایرانی به پیشنهاد مدیرکل، رای مثبت داد. اعضای هیات ایرانی سیروس ناصری، غفرانی، نادرقلی قورچیان، عباس صدری، محمود مهرمحمدی و حسین معینی بودند. ایران یکی از اعضای اولیه “سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد” است که به اختصار یونسکو نامیده می شود. کلمه یونسکو معنای خاصی ندارد و مرکب از ۶ حرف لاتین است (U.N.E.S.C.O) که هر حرف معرف یکی از کلمات تشکیل دهنده نام طولانی این سازمان است.
یونسکو در سال ۱۹۴۵ میلادی، درست پس از پایان جنگ جهانی دوم و با این استدلال پا گرفت که جنگ ها نخست در ذهن بشر شکل می گیرند، پس دفاع از صلح نیز باید از ذهن بشر شروع شود. توصیه های آموزشی یونسکو جنبه پیشنهادی دارد و برای کشورها لازم الاجرا نیست. برنامه ها و تصمیمات یونسکو در مجمع عمومی سالانه این نهاد گرفته می شود. در مجمع هر کشور یک رای دارد.
مدیرکل یونسکو را کنفرانس عمومی انتخاب می کند. مدیرکل کنونی خانم ایرینا بوکووا از کشور بلغارستان است که در سپتامبر ۲۰۰۹ جانشین کوشیرو ماتسورا ژاپنی شد. بوکووا مجددا در سال ۲۰۱۳ به سمت دبیرکل یونسکو برگزیده شد .
در دوره مدیرکلی مختار امبو سنگالی (۱۹۷۴ تا ۱۹۸۷) و جانشین او فدریکو مایور اسپانیائی (۱۹۸۷ تا ۱۹۹۹) یونسکو زیر نفوذ افکار روشنفکران چپگرای جهان سوم قرار داشت. تا قبل از فروپاشی اتحاد شوروی در ۱۹۹۱، اتحاد عملی بین نمایندگان کشورهای سوسیالیستی و کشورهای عضو جنبش عدم تعهد که اکثریت اعضای یونسکو را تسکیل می دادند، علیه غرب شکل گرفته بود.
مخالفت با غرب به جایی رسید که امریکا که ۲۵ درصد بودجه یونسکو را پرداخت می کرد، در سال ۱۹۸۴ و انگلستان در سال ۱۹۸۵ یونسکو را به حالت اعتراض و قهر ترک کردند. انگلستان در سال ۱۹۹۷ و ایالات متحده در سال ۲۰۰۳ به این سازمان بازگشتند.
برخی تصور می کنند که سابقه روز جهانی معلم به کنفرانس پاریس در سال ۱۹۶۶ برمیگردد. کنفرانس پاریس که ویژه مقام و منزلت معلم بود، توصیه نامه ای در باره حقوق و وظایف معلمان منتشر کرد که بسیار مهم است. اما در کنفرانس پاریس بحثی در باره تعیین روز جهانی معلم نشد و پیشنهاد اعلام روز جهانی معلم در اجلاس ۴۴ مجمع عمومی در سال ۹۴ مطرح شد.
روز 5 اکتبر یادآور هیچ حادثه خاص سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نیست و صرفا یک روز قراردادی است . اما درسطح ملی روز معلم در کشورها معمولا منطبق بر برخی حوادث فرهنگی، سیاسی و تاریخی است. گرامیداشت روز جهانی معلمان با ارج گذاشتن به روز ملی معلم منافاتی ندارد. در ایران روز ملی معلم روز ۱۲ اردیبهشت و روز جهانی معلمان را گرامی می دارند. درسطوح دولتی روز ۱۲ اردیبهشت به عنوان روز معلم شناخته می شود اما روز ۱۳ مهر حتی در تقویم های به عنوان یک مناسبت رسمی ثبت نشده است.
در هند روز معلم برابر با روز تولد رادا کریشنان دومین رییس جمهور این کشور است. در آرژانتین تجلیل از معلمان در ۱۱ سپتامبر سالروز مرگ دومینو فاستینو سارمینتو، سیاستمدار آرژانتینی برگزار می شود. در چین قبل از انقلاب کمونیستی، روز معلم برابر ۲۸ اوت روز تولد کنفوسیوس حکیم چین باستان بود. بعد از انقلاب این مناسبت لغو شد . در سال ۱۹۸۵، دولت چین، روز دهم سپتامیر را به عنوان روز معلم تعیین کرد. با این حال عده زیادی خواهان بازگشت روز معلم به روز تولد کنفوسیوس هستند. در تایوان ۲۷ سپتامبر را به عنوان روز تولد کنفوسیوس و روز معلم جشن می گیرند. در فرانسه هم روزی به نام روز معلم رسما شناخته نشده است .
نامگذاری روزی به نام معلمان در سطح بین المللی با این هدف صورت گرفت که توجه خانواده ها و مسئولان کشورها به اهمیت کار معلمان جلب شود. از سال ۱۹۹۵ هر سال در این روز معمولا یونسکو همراه سازمان بین المللی کار، یونیسف، برنامه توسعه ملل متحد و آموزش بین الملل (E.I) اطلاعیه ای منتشر می کنند و جامعه را به حمایت از معلمان فرا می خواند.
توصیه های یونسکو از جنس آموزشی است. به عنوان مثال یونسکو توصیه می کند که در روز معلم اولیای دانش آموزان با ارسال نامه و بیان جملات محبت آمیزبه معلمان یادآوری کنند که قدردان زحمات آنها هستند.
مرکز عمل و معرف هر کشور در یونسکو کمییسون ملی یونسکو است. این کمیسیون برقراری ارتباط بین یونسکو و نهادهای علمی، آموزشی و فرهنگی داخل کشور را برعهده دارد. کمیته ملی یونسکو در ایران نهادی با ترکیب پررنگ دولتی و بسیار محتاط است در شورای عالی کمیسیون ملی یونسکو، وزرای علوم (رئیس کمیسیون)، امورخارجه، ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش و رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ورییس صدا و سیما و هفت تن از شخصیت‌های علمی و فرهنگی کشور. از میان مدرسان و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و محققان و هنرمندانی که در زمینه‌های علمی، فرهنگی، ارتباطی، و تعلیم و تربیت دارای تجربه باشند، حضور دارند.
دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو هم با ابلاغ وزیر علوم منصوب می شود و در حال حاضر دبیر کل سازمان ملی یونسکو دکتر سعدالله نصیری قیداری است که در خردادماه ۹۴ جانشین دکتر محمدرضا سعید آیادی شد. دکتر رضا داوری اردکانی اولین سرپرست کمیسیون ملی یونسکو بعد از انقلاب اسلامی بود.
در میان عوامل موثر در آموزش، نقش معلم از همه مهم تر است. این همان نکته ای بود که در سال ۹۴ مورد توجه هیات های نمایندگی شرکت کننده در اجلاس یونسکو قرار گرفت. از نظر یونسکو معلمی، حرفه ای تخصصی است و معلمان با گذراندن دوره های آموزشی عملی و تئوریک قبل از استخدام مهارت های شغلی کسب می کنند. آموزش مستمر معلمان، از طریق برگزاری دوره های آموزش ضمن خدمت بسیار مهم است. در این دوره ها معلمان با آخرین دستاوردهای علمی در رشته تدریس خود و جدیدترین شیوه های آموزش و تربیت آشنا شوند.
در ایران به آموزش پیش از استخدام معلمان و نیز آموزش های ضمن خدمت توجه چندانی نمی شود و در ده سال گذشته هزاران معلم بدون گذراندن دوره های آموزشی معلمی استخدام شده اند. آموزشهای ضمن خدمت معلمان هم اغلب غیر تخصصی است و به افزایش مهارتهای حرفه ای و افزایش دانش معلمان کمکی نمی کند.
در کشورهای کمتر توسعه یافته، کمبود شدید معلم، وجود میلیونها کودک بازمانده از تحصیل، کمبود بودجه آموزش و پرورش و کیفیت پایین استاندارد های آموزشی، از مشکلات مهم نظام های آموزشی است. در چنین شرایطی دولت ها تمایل دارند که مدارس غیردولتی را توسعه دهند و یا بخشی از هزینه های آموزشی مدارس دولتی را از والدین دانش آموزان بگیرند .
طرفداران آموزش و پرورش دولتی معتقدند که ایجاد مدارس غیردولتی، باعث طبقاتی شدن آموزش می شود. اما طرفداران تاسیس مدارس غیردولتی با انحصار آموزش در دست دولت مخالفند و می گویندکه تعیین نوع آموزش کودکان از اختیارات اولیا است. آنها معتقدند که با تقویت مدارس غیردولتی، دولت این فرصت را می یابد که به فقیرترین اقشار جامعه، خدمات آموزشی بهتری ارائه دهد.
مشکلات معیشتی و کمی حقوق نیز یکی از معضلات معلمان است. سختی زندگی روی کیفیت کار معلمان اثر منفی می گذارد و کاهش انگیزه کاری و اشتغال به کار دوم، راندمان کار معلم در کلاس را به شدت کاهش می دهد. شرط مهم داشتن آموزش و پرورش خوب، استفاده از معلمان آموزش دیده و توانمندی است که با حقوق معلمی بتوانند هزینه یک زندگی حداقلی و ساده را برای خانواده خود تامین کنند. مشکلات اقتصادی کشورها، اولین تاثیر خود را روی بودجه آموزشی می گذارد. در شرایط بحرانی و جنگ، نظام های آموزشی به شدت آسیب می بینند و بودجه دولتی این نهادها به صورت قابل ملاحظه ای کاهش می یابد.
در کشورهای جنگ زده وضعیت آموزش وخیم است. در افغانستان و پاکستان و نیجریه و برخی کشورهای دیگر، مدارس و معلمان از آماج های ثابت گروه های بنیادگرا مانند طالبان و القاعده و بوکوحرام و داعش هستند.این گروه ها به لحاظ ایدئولوژیک با آموزش های مدرن مخالفند. جنگ های داخلی عراق و سوریه باعث محروم شدن میلیونها کودک از تحصیل شده است.
در کشورهای آفریقایی جنوب صحرای آفریقا، فقر شدید و کمبود مدرسه و معلم، باعث محرومیت میلیونها کودک از مدرسه شده است. در کنار این تیرگی ها نقاط روشنی هم دیده می شود از جمله اینکه از زمان کنفرانی “آموزش برای همه گ که در سال ۲۰۰۰ در داکار پایتخت سنگال برگزار شد تعداد کودکان و نوجوانان محروم و یا بازمانده از نحصیل به نصف کاهش یافته است.
طبق آمار یونسکو در سال ۲۰۱۵، آمار کودکانی که به طور کلی از رفتن به مدرسه محروم مانده اند حدود ۵۸ میلیون نفر است و حدود ۱۰۰ میلیون کودک هم تحصیلات ابتدایی را نیمه کاره رها کرده اند. در میان کودکانی که هرگز به مدرسه نرفته اند. تعداد دختران بیشتر است. در جنوب صحرای آفریقا جایی که بیشترین تعداد کودکان مدرسه نرفته در انجا ساکن هستند، دختران خانواده های فقیر اکثرا رنگ مدرسه را نمی بینند. در سودان فقط ۵۲ درصد کودکان واجب التعلیم به مدرسه می روند. در لیبریا و سودان جنوبی تعداد کودکان واجب التعلیم حاضر در مدرسه ۳۹ درصد ودر اریتره فقط ۳۴ درصد کودکان در مدرسه حضور دارند.