حاشیه نگاری بر یک جایزه ی ادبی دولتی
جلال آل احمد، نویسنده و روشنفکر ایرانی زندگی ای کوتاه، اما پرماجرا و جنجالی داشت. عضو یک خانواده روحانی که به قصد تحصیل علوم دینی رهسپار نجف شد اما سر از حزب توده درآورد، جداشدن جنجالی از حزب توده به همراه خلیل ملکی، نوشتن کتاب هایی چون “غرب زدگی” و “در خدمت و خیانت روشنفکران” و سرانجام بازگشتش به مذهب با “خسی در میقات”.
جایزه جلال آل احمد در آبان ماه سال 85 توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی “با هدف ارتقاء زبان و ادبیات در پنج رشته ی داستان کوتاه، داستان بلند، نقد ادبی، مستند نگاری، تاریخ نگاری” به تصویب رسیده بود. در آن زمان، بسیاری هدف از راه اندازی این جایزه را مقابله دولت با جوایزی می دانستند که توسط هنرمندان مستقل راه اندازی شده بوند و با همه فراز و نشیب ها و سنگ اندازی های دولت نهم به کار خود ادامه می دادند. با اعلام میزان وجهی که قرار بود به برندگان این جایزه برسد – 110 سکه طلا– نخستین زمزمه ها آغاز شد: بهت و حیرت همه هنرمندان را فرا گرفته بود. پس از آن معاونت وزارت فرهنگ و ارشاد و خانه کتاب مسوولیت برگزاری این جایزه را بر عهده گرفتند. اما تمهیداتی که برگزاری این جایزه در سال 86 انجام شده بود، به دلایل نامشخص هرگز موثرواقع نشدند و جایزه ادبی آل احمد در سال اول برگزاری خود “عقیم” ماند. یکی علت عدم برگزاری را مشخص نشدن هیئت علمی جشنواره قبل از اعلام فراخوانی دانست و دیگری سخن ازاین بر زبان آورد که تداخل زمان جایزه آل احمد با جایزه پروین اعتصامی دلیل این مساله بوده است. گرچه در آن زمان در محاف ادبی شایعات دیگری بر سر زبان بود.
به هر روی اولین دوره این جایزه در سال 87 برگزار شد و در بخش داستان بلند، “قاعده‌ی بازی” نوشته‌ی فیروز زنوزی جلالی؛ در بخش داستان کوتاه، “اژدهاکشان” نوشته‌ی یوسف علیخانی؛ در زمینه‌ی نقد ادبی، “آیین آینه” (سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی) نوشته‌ی حسینعلی قبادی با همکاری محمد بیرانوند و “از اسطوره تا حماسهگ ( هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی) نوشته‌ی سجاد آیدنلو؛ و همچنین در بخش تاریخ‌نگاری و مستندنگاری، “سازمان مجاهدین خلق” (از پیدایی تا فرجام؛ 1344 تا 1384) به کوشش جمعی از پژوهشگران، به عنوان آثار شایسته‌ی تقدیر معرفی شدند.
دور دوم جایزه جلال اما حاشیه هایی پررنگ تر داشته است. در ابتدا محمدصادق آیینه‌وند، عباسعلی وفایی، رسول جعفریان، عباس سلیمی‌نمین، جواد محقق، محمدرضا سرشار، سهراب هادی، راضیه تجار و مجتبی رحماندوست به عنوان اعضای هیأت‌علمی جایزه‌ی “ جلال” معرفی شدند. اما در حالی که بر طبق قرار معهود دبیر این جایزه نیز باید در ابتدای مهرماه مشخص می شد، نه تنها این اتفاق نیفتاد، بلکه محمدعلی رمضانی فرانی دبیر علمی جایزه‌ی “کتاب سال”، “جلال آل احمد” و دیگر جایزه‌های خانه‌ی کتاب از جمله “فصل” و “پروین اعتصامی”، از سمت خود استعفا کرد.
حاشیه اصلی مراسم امسال جایزه جلال در این استعفاها و به عقب افتادن ها نبود – که در همین مدت کوتاه شاید سنتی برای این جایزه شده باشد – بلکه نکته مهم در اعلام انصراف دو تن از نامزدهای این جایزه بود. اتفاقی که بعد از انتخابات 22 خرداد 88 و حوادث متعاقب آن، بسیار در محافل هنری روی داده بود. زمانی کاریکاتوریست ها از حضور در نمایشگاه دوسالانه کاریکاتور اعلام انصراف کردند، زمانی دیگر سینماگران و اهالی تئاتردست به تحریم مراسم و مناسبت های دولتی زدند و گاه نیز شاعران به تحریم جوایز دولتی پرداختند.
به همین دلیل عجیب نبود که بعد از آن که مصطفی مستور در نامه ای خبر از انصراف از حضور در دومین دوره‌ی جایزه‌ی ادبی جلال آل احمد و بیست‌وهفتمین دوره‌ی جایزه‌ی کتاب سال داد، بسیاری این مساله را بی ارتباط مسایل سیاسی نداسنتند. مستور در یادداشتی اعلام کرد:” از طریق نشر مرکز، ناشر کتاب “من گنجشک نیستم”، خبردار شدم که این کتاب به مرحله‌ی دوم داوری دومین دوره‌ی جایزه‌ی ادبی جلال آل احمد و بیست‌وهفتمین دوره‌ی جایزه‌ی کتاب سال راه یافته است. ضمن سپاس از داورانی که این اثر را شایسته‌ی حضور در این مرحله دانسته‌اند، یادآور می‌شوم که به دلیل تأثرات شدید روحی ناشی از رویدادهای اخیر، تمایلی به شرکت دادن کتابم در این‌گونه جوایز رسمی ندارم.”
به نظر بسیاری منظور مصطفی مستور از “تاثرات شدید روحی” که “ناشی از رویدادهای اخیر” بود، چیزی جز برخورد خشن دولت با معترضان به نتایج انتخابات نبود. خبر اعلام انصراف مستورازاین جایزه چند روزی در صدر اخبار فرهنگی قرار داشت. بعد از چند روز که اوضاع کم کم رو به آرامی می رفت، ناگهان خبری دیگر اعلام شد. قباد آذرآیین که با مجموعه‌ی داستان “هجوم آفتاب”، نامزد این جایزه شده بود، خواستار حذف نام خود از نامزدی دومین دوره‌ی جایزه‌ی ادبی جلال آل احمد شد. از آذرآیین تنها نقل کوتاهی منتشر شد که در آن خطاب به داوران جایزه اعلام می داشت:” ضمن احترام به نام ارجمند جلال و سپاس از دست‌اندرکاران و داوران جایزه‌ی جلال آل احمد، درخواست می‌کنم نام اینجانب را از لیست نامزدهای دریافت دومین دوره‌ی جایزه‌ی یادشده حذف فرمایند. “ بسیاری معتقد بودند دلیل انصراف آذرآیین نیز همین مسایل سیاسی بوده است و جریان تحریم جوایز دولتی در میان هنرمندان ریشه دوانده است.
با همه ی این حواشی که ذکرشان رفت مراسم اهدای دومین جایزه‌ی ادبی جلال آل احمد با مشارکت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد دو لت ایران و مؤسسه‌ی خانه‌ی کتاب، دوم آذرماه هم‌زمان با سال‌روز تولد جلال برگزار خواهد شد. به نظر می رسد حتی مرگ جلال نیز باعث مناقشات فراوان شده است و گویا این سنت جلال آل احمد، در جایزه ای که به نام وی به نام گذاری شده است نیز تداوم یافته است.