یک خاتمی، یک جنبش

مهم ترین موضوع انتخاباتی هفته  مقاله 40 تایی محمدرضا جلایی پور  بود  در ضرورت کاندیداتوری محمد خاتمی، و  یکی از انتقادهایی که مطرح شد نوشته امین بزرگیان بود با عنوان “دعوت از خاتمی، تنها برگ بازنده ما”. به گمانم  توجیهات استدلالی امین بزرگیان به عنوان یکی از منتقدان خوش فکر، این بار پر از دلخوشی های رویایی و تناقض های ذاتی نوشتاری است و در نهایت به بی عملی خطرناکی ختم می شود.  به گمانم  سئوال ما چرایی ورود خاتمی نیست که  از آن گذشته ایم. بحث امروز ما چگونگی ورود خاتمی است، بیایید برای این فکری کنیم.

مقاله آقای بزرگیان با این پرسش آغاز می شود که ابتدا باید ثابت شود بردن خاتمی در انتخابات به معنی بردن “ما” در یک گزاره جمعی است. امین اما، آگاهانه یا ناآگاهانه، “ما” و “پیروزی جمعی” را در این نوشتار تعریف نکرده است. خط مرز “ما” با “آنها” به معنی رقیب هم جداست. معلوم نیست وقتی از “جمع” می گوید، از کدام “جمع” حرف می زند؟ منِ آرش غفوری و امین بزرگیان و یا فلان روزنامه نگار و فعال سیاسی که دور هم گفت و گو و بحث می کنیم؟ یا مثلن فقط آنها که به میرحسین موسوی در انتخابات 88 رای دادند؟ آیا فقط این ها در قالب تعریف “جمع” می گنجند؟ و یا اینکه یک کلیتی به نام مردم ایران که لزومن ممکن است دغدغه های سیاسی ماها را هم نداشته باشند، آنها هم در ذیل این مقوله قرار می گیرند؟ فکر می کنم که اگر قرار باشد “مردم ایران” در معنای کلی خودشان هم در این “ما” یا جمع” به حساب بیایند، آن وقت دیگر ادعاهای مطرح شده در این مقاله و در نقد کاندیداتوری خاتمی به این شیوه موضوعیتی ندارند. “امین بزرگیان” با تاکید بر واژه “بردن” ادامه می دهد که پیروز شدن “معطوف به بردن جمعی است و نه بردنِ یک نفر یا یک حزب. ابتدا باید ثابت شود که بردن خاتمی بردن جمعی است.” او البته در مقابل استدلال های چگونگی ورود خاتمی به انتخابات، خودش هم اثبات نمی کند که چرا حضور خاتمی بردن جمعی نیست. و در آنچه هم که می گوید به نظرم ذاتن در جاهایی پاردوکسیکال و در جاهایی هم پر از اضافات بی دلیل است، به شرح زیر:

1-    امین می گوید که ما بازنده انتخابات ]88[ بودیم. واقعیتش این است که من دلیل اهمیت دادن به شکست انتخاباتی 88 را خوب متوجه نمی شوم. این را می فهمم که باید از اشتباهات درس گرفت، اما چرا و به چه دلیل از یک شکست انتخاباتی باید سرخورده شد؟ ضمن اینکه این جمله لازم است اما کافی نیست. اگر ما - ما حداقل به معنی گروه هایی که طرفدار موسوی بودیم و البته هنوز هم هستیم – زقیبی به نام حاکمیت اقتدارگرایی داشته باشیم، آیا می توانیم بگوییم که شکست انتخاباتی 88 ما، پیروزی آنها بود؟ آنها به معنی نظام حاکم، احمدی نژاد، آیت الله خامنه ای، سپاه و اصلن هر کس دیگری آیا از آنچه که پس از انتخابات گذشت راضی هستند که پیروز شمرده شوند؟ و آن وقت ما شاکی باشیم که باختیم، نتیجه هم بگیریم که پس هیچ کار نمی توانیم بکنیم. انتخاباتی که بیشتر از 40 میلیون نفر در آن شرکت داشتند وضع کشور را بهتر که نکرد هیچ، بدتر هم کرد و یک اپسیلون مزیت مذاکره و لابی با دنیا به ما نداد. حاکمیت اگر اقتدارگرا باشد با یک رای مشارکت 80 درصدی برای همیشه بیمه هم می شود و هیچ فشار خارجی بر آن اثر نمی کند. الان اینگونه است؟ نه فقط الان، تمام سال های پس از انتخابات گذشته به خوبی و خوشی برای همین رقیب ما تمام شد؟

2-    امین می گوید که انتخابات “در طرفه العینی توسط سیستم توتالیتر می تواند قبضه و خالی از محتوا شود.” اما بازهم بحث را ناقص رها می کند که تو گویی فقط به جبر سیستم یک توتالیتر، تو باید بروی خانه و اگر او انتخابات را خالی از محتوا کرد، تو هم خودت را از درون تهی کنی. من در این مقاله با عنوان “اگر مشائی رئیس جمهور شود” نوشته ام که اتفاقن چرا این سیستم توتالیتر به دلیل جدال های درونی خود امروز حتمن از سال 88 شکننده تر و ضعیف تر است. اما اگر این هم نباشد، آخر این چه منطقی است که چون انتخابات قرار است بنا بر یک اراده ای، مهندسی و بهتر بگویم دستمالی شود، آن وقت یک حزب، یک کاندیدا، یک فعال سیاسی و البته هر کس دیگری باید اجازه این مهندسی دستمالی شده را بدهد؟ به ویژه در زمانی که ما ممکن است با آخرین انتخابات ریاست جمهوری از این دست طرف باشیم و بعدن در سیستم تعیین پارلمانی رئیس جمهور، همین دو تا دعوای نیم بند کاندیداها هم وجود نداشته باشد که از دل تناقضات آن لااقل در دو دهه اخیر، هم جنبش اصلاحات و هم جنبش سبز سر برآورد و ما امروز میراث دار این دو جنبش هستیم.

3-     گفته می شود “اتکا به خاتمی ظاهری پراگماتیک دارد که در باطن اقرار ناتوانی ماست.” خب این یعنی چه؟ اگر منظور این است که غیر از خاتمی برگ برنده دیگری در شرایط حاضر نداریم، خب از جهاتی راست می گوید. اگر منظور این است که راه های دیگری را در طول این دو، سال امتحان نکردیم که پیروز باشیم باز هم درست می گوید. اما این “اقرارهای به ناتوانی” – در صورت صحت – چه ربطی به ضرورت آمدن یا نیامدن خاتمی دارد؟ و چون ما ناتوانیم یا متهم به ناتوانی می شویم دیگر دلیلی بر اینکه یک خاتمی باشد و بیاید وجود ندارد؟ بگذاریم سرمایه خاتمی بی مصرف باقی بماند برای روزی روزگاری که هیچ کدام نمی دانیم چه وقت سر می رسد و اصلن ما هر کداممان ممکن است زنده باشیم یا نباشیم؟ ناتوانی هایمان را کش بدهیم در دل تاریخ و با غرور بگوییم ما ناتوان بودیم، اما از همین یک ذره توان هم که داشتیم یا بدست آورده بودیم و یا اصلن خدا به ما داده بود استفاده نکردیم؟ که چه بشود؟ برای تاریخ پز بدهیم و قر و قمیش بیاییم؟ کدام تاریخ؟

4-    امین عزیز از یک “داستان تکراری هشت ساله” می گوید که همه با هم امتحانش کردیم. احتمالن منظور او هشت سال ریاست جمهوری خاتمی است. اما سئوال من این است که مگر ما – به معنی مردم و نه صرفن روزنامه نگار و فعال سیاسی - لزومن از تمام آن هشت سال ناراضی هستیم؟ بگذارید به شاخص های توسعه سیاسی و اقتصادی آن سالها نگاه کنیم که اتفاقن معتبرترین مرجع برای تعیین رضایت یا نارضایی نسبی این “ما” با “هویت جمعی” اش یعنی ملت ایران است. در آن هشت سال خوبی نداشتیم که هر وقت یادش می افتیم به بدی هایش فکر می کنیم؟ در آن هشت سال بهبود وضع اقتصادی نداشتیم؟ کاهش ریسک سرمایه گذاری نداشتیم؟ استفاده بهینه تر از منابع ثروت های ملی نداشتیم؟ ارتباطات بهتری با دنیا نداشتیم؟ نفت مان را بهتر نمی فروختیم؟ سفره خانواده هایمان پرتر نبود؟ مردممان (همین ما یا جمع که پیروزی این جمع به نظر در مقاله امین مهم است) بهتر و راحت تر زندگی نمی کردند؟ اینها همه تجربه های بدی هستند؟ نهادهای مدنی بیشتر فعال نبودند؟ اساتید دانشگاه کمتر مورد اتهام و اخراج قرار نمی گرفتند؟ همه اینها را می بینیم و تجربه کردیم و می دانیم و بازهم می گوییم: خاتمی، هشت سال هیچ کار نکرد. او عمله دست حاکمیت بود؟ هرچه سپاه کرد گفت چشم؟ واقعن اینطور است؟ انصافمان کجا می رود؟ یک بار گفت که بخش هایی از سیستم موجود، “رئیس جمهور” را تدارکاتچی می خواهد. دستگاه تبلیغاتی مخالف، امروز به همین جمله استدلال می کند که او گفته من تدارکاتچی هستم. هرچند که تو از تدارکاتچی بودن خودش نگفت و از خواست بخش هایی از یک سیستم توتالیتر خبر داد، اما من و تو، امین بزرگیان، هیچ چیز یادمان نیاید، دوم خرداد و اصلاحات را خوب به یاد داریم. من و خیلی از حامیان امروز کاندیداتوری خاتمی، هم به اندازه تو و شاید بیشتر از تو و دیگر منتقدان در جاهایی نقد به خاتمی داریم که کوتاه آمد و بر مواضعش نایستاد. اما این تمام داستان نیست. آیا او واقعن یک تدارکاتچی بی جیره و مواجب بود و برای من و تو دانشجو در آن دوران، روزنامه نگار و فعال سیاسی، اصلن به عنوان بخشی از مردم عادی که صبح تا شب سر کار می روند و غروب در سینما فیلم می بینند و یا با خانواده در پارک و کوه و دشت و دریا سیر می کنند، واقعن خاتمی هیچ نداشت؟ هیچ؟ صفر مطلق؟

5-    امین از آنچه که “نگاه گلخانه ای به سیاست” می نامد، به درستی انتقاد می کند. اما اتفاقن با همین نگاه گلخانه ای کاندیداتوری خاتمی را مورد نقد قرار می دهد و می گوید که تلقی مردم به حاکمیت نسبت به 16 سال پیش یا 8 سال پیش تغییر کرده است؟ خب اگر این درست باشد که درست است با چه متر و معیار و عینی گرایی معتقد است که ما در تکرار سال 84 (ریاست جمهوری نهم) قرار می گیریم که البته بازنده آن اصلاح طلبان بودند؟ چرا نگاه مردم باید همان نگاه سال 84 باشد؟ راستی مگر همین استدلال را کسانی نمی کردند که حتی با کاندیداتوری میرحسین موسوی هم مخالف بودند؟ مگر نگاه مردم به سپاه در سال 76 با 84 یا 88 تفاوت نمی کرد؟ چطور آن وقت حضور در انتخابات توجیه می شد و نتیجه اش هم جنبش سبز بود، اما الان دوره افتاده ایم که اصلن انتخابات از بالا تا پایین بازی ما نیست، مردم فرق کرده اند. دیگر مردم سال 76 نیستند. بلی نیستند. اما چه کسی گفته که مردم باید تکرار سال های عمر گذشته شان باشند. هیچ وقت نبودند و در آینده هم نخواهند بود.

6-    در ایراد دیگری، این نوشته دلیل مدافعان کاندیداتوری خاتمی برای بهبود وضع اقتصادی و سیاست خارجی را می پذیرد اما می گوید همه اینها با قالیباف یا ناطق نوری هم محقق می شود. اما این برادر ما، نمی دانم به چه دلیل، دو مورد را توضیح نمی دهد. اول اینکه آیا مطمئن است قالیباف یا ناطق نوری توان و اراده بردن این بازی را دارند و می توانند رای مردم – تاکید می کنم، رای مردم – را هم بدست بیاورند؟ اگر جواب مثبت است، من هم موافقم. خاتمی برود خانه اش بخوابد و روز انتخابات در دماوند، علی آباد کتول و یا هر جای دیگری به ناطق نوری رای بدهد. و نکته دوم، آیا مطمئن هستیم که در صورت پیروزی قالیباف، فرصتی برای حضور در جامعه و استفاده از ظرفیت های بیشمار دولتی برای حمایت از نهادهای مدنی و با علم به تجربه اندوزی از اشتباهات گذشته پیدا خواهیم کرد؟ به هر حال یکی از دلایل موافقان کاندیداتوری خاتمی این است که پیروزی او، می تواند فرصت تکرار و تجربه به اصلاح طلبان بدهد تا این بار، به این راحتی نهادهای مدنی مان تسلیم خواست توتالیتاریزم نشوند. اگر جواب این هم مثبت هست، بازهم دیگر دلیلی بر حضور خاتمی نیست. اندیشه های اصلاح طلبانه خود به خود محقق شده است. اما هم من و هم امین بزرگیان می داند که اینگونه نیست. و نکته مهمتر اینکه چه کسی گفته حضور در انتخابات به معنی فراموش کردن گذشته و خاطرات شهدا و اسرای در بند جنبش سبز است؟ مگر اینهایی که طرفدار حضور خاتمی هستند، هیچ کدامشان از پسر و برادر و خواهر و دختر و مادر و دوست و آشنای زندان رفته یا زجر کشیده ندارند؟ یعنی همه مان آن قدر بی غیرت شده ایم که قالیباف سند “پفیوزی مان” بشود و میرحسین و کروبی و شهدا و اسرا را فراموش کنیم؟ این چه استدلالی است که طرفداران حضور خاتمی با این برچسب و آن انگ و رنگ به کنار بروند؟ و مگر سخت است کنار کشیدن همه “ما” اگر فقط و فقط یک حرف میرحسین در ضرورت “عدم شرکت در انتخابات” به گوش برسد. فقط یک حرف و نه بیشتر که در انتخابات شرکت نکنید. همین و بس. 

7-    نکته آخر نوشته امین هم در ضرورت “برد جمعی” است. هرچند این “جمع” مورد انتظار امین همانطور که گفتم هیچ جا در این مقاله نه تعریف شده است و نه بر اساس تناقض های نوشتاری اش، عینیت عملی دارد. اما ادعای بزرگ آن این است که می گوید: “راهی نیست جز اینکه ما به پیروزی های دسته جمعی فکر کنیم. استراتژی هایی برای آن بیندیشیم که لزوما متکی به صندوق های الوده به فریب نیست.” خب برادر، اگر واقعن پیدا کردی حتمن خبرمان کن. این چشم اسفندیار تمام مخالفان حضور انتخاباتی است. هیچ کدام – تاکید می کنم هیچ کدام - یک خط حرف درست و حسابی و یک کلمه به همراه بار معنایی به این پرسش که چه کار باید بکنیم ندارند. و در عین حال قریب  4 سال پس از جنبش سبز، دریغ از یک برنامه عملی امتحان شده که سرش به تنش بیارزد. فقط می گویند که باید راهی پیدا کنیم و وارد جامعه مدنی شویم و چه و چه. خب چه کسی جلوی راه پیدا کردن را گرفته است؟ چرا پیدا نمی کنید؟ به نظرم این ادعا، بسیار از آنچه که به خاتمی و طرفداران کاندیداتوری او در مورد فراموش کردن حصر میرحسین و کروبی منتسب می شود غیر اخلاقی تر است. این که عدم حضور خاتمی را به استراتژی ها و تاکتیک های رویایی در پیروزی طی صد سال اینده حواله دهیم و در عین حال مسئولیتی عملی آن را هم به هیچ وجه نپذیریم اتفاقن فریببنده تر از آن است که حالا راهی که پیدا شده، کورسوی امید آن را خودمان به دست خودمان نیست و نابود نماییم. واقعیتش این است که دیگر سئوال ما چرایی ورود خاتمی نیست که  از آن گذشته ایم. بحث امروز و الان چگونگی ورود خاتمی است، بیایید برای این فکری کنیم که کاندیداتوری خاتمی بازی برد جنبش سبز است. یک بازی که در آن یک کاندیدا به جای آنکه بنشیند و نق بزند و از زمین و زمان گلایه کند، و تز و تئوری موهوم بدهد، خیلی عملگرایانه وارد میدانی می شود که خیلی هم سخت و استوارست. یاری ش کنیم که در این زمین سفت با کمک همه مان نیاز دارد. همین و بس.