همزمان با روزنامه کیهان که در تیتریک خود، همایش “نفت، توسعه ودموکراسی” را مورد حمله قرار داد، سایر رسانه های حامی دولت نهم نیز به حملات مشابهی به این همایش و شرکت کنندگان در آن پرداختند.
خبرگزاری فارس از رسانه های حامی دولت روز گذشته با انتشار پی در پی مصاحبه هایی با برخی از چهره های حامی دولت ادعا کرد که اصلاح طلبان با برگزاری “همایش نفت توسعه و دموکراسی قصد “سیاه نمایی نفتی” در مورد دولت احمدی نژاد را دارند. کاظم انبارلویی، از گردانندگان روزنامه رسالت و رئیس مرکز سیاسی حزب موتلفه به خبرگزاری فارس گفت: “برگزارکنندگان همایش نفت، توسعه و دموکراسی باید به ابهامات عملکرد دولت اصلاحات و واریز نشدن میلیاردها دلار عواید نفتی به خزانه دولت پاسخ داده و در یک واکاوی علمی به مقایسه عملکرد دولت‌های گذشته با دولت نهم در این زمینه می‌پرداختند.”
در همین ارتباط، روزنامه کیهان، درتیتر اول خودبه عملکرد دولت محمد خاتمی در زمان اصلاحات در زمینه درآمدهای نفتی اشاره کرده و درنوشتاری تند آورد: “صبح روز شنبه جمع کثیری از مدعیان اصلاح طلبی، از حامیان کاندیداتوری محمد خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری دهم و خود او گرفته تا چهره های شناخته شده مخالف نظام جمهوری اسلامی مانند ابراهیم یزدی- که این روزها به عامل اصلی انتقال دیدگاه های آمریکا به برخی نیروهای میدانی داخلی همسو با غرب تبدیل شده- و احسان نراقی به دعوت بنیاد باران گرد هم آمدند و در حالی که موضوع اصلی اعلام شده تلاش برای فهم روابط «نفت» با «توسعه و دموکراسی» بود، عملاً به یک میتینگ انتخاباتی با هدف تخریب دستاوردهای دولت نهم و سیاه نمایی گسترده درباره نحوه هزینه‌کرد درآمدهای نفتی توسط آن تبدیل شد.”
حسین شریعتمداری نیز در یادداشتی یکی از حملات کم سابقه به خاتمی را آغاز کرد و رییس جمهور دوره اصلاحات را به هماهنگی با امریکا و اسرائیل متهم کرد.حسین شریعتمداری نوشت” این همایش را مدعیان اصلاحات با حضور برخی از گروه های تابلودار مخالف نظام برپا کرده و «شاه »بیت آن ضرورت کوتاه کردن دست دولت از درآمدهای نفتی بوده است، یعنی دقیقا همان که آمریکا و متحدانش با صراحت از ضرورت آن سخن گفته و می گویند.”
مدیر مسئول کیهان سخنان خاتمی در همایش نفت، توسعه و دموکراسی را “ناشی از بی اطلاعی”، “هماهنگ با امریکا و اسرائیل”، “سخیف”، “غیرکارشناسی”، “غیرمنطقی”، “در تضاد با قانون اساسی و تمامی اصول و مبانی حکومتی”، “خنده آور” و “یکسویه” اعلام کرد.
در واکنشی دیگر، سایت رجا نیوز دیگر رسانه وابسته به دولت به نقل از فروزنده، دبیر کل جمعیت ایثارگران انقاب اسلامی نوشت: “این همایش با تحلیل غربی ها همسو بود و هدف عمده از انجام چنین پروژه هایی، تخریب دولت نهم و اختلاف افکنی میان اصولگرایان است.”
خبرگزاری رسمی دولت، ایرنا هم ضمن ادعای هدر دادن در آمد نفتی در دوره خاتمی، مدعی شد: “اصلاح طلبان همگام و هم رای با دشمن خارجی به وارد آمدن یک «شوک نفتی» به دولت نهم می اندیشند.”
آنچه در همایش گذشت
همایش نفت، توسعه و دموکراسی، که برگزاری آن با واکنش بسیار شدید رسانه های حامی دولت مواجه شد، از سوی بنیاد باران، موسسه تحت ریاست سید محمد خاتمی و توسط دو تن از کلیدی ترین مدیران مدیران دولت اصلاحات یعنی محمد علی نجفی، رئیس سابق سازمان مدیریت و برنامه ریزی و محسن امین زاده، معاون وزیر امور خارجه برگزار شد.
در این همایش دو روزه که سخنران افتتاحیه آن نیز سید محمد خاتمی بود، بسیاری از مدیران نفتی و غیر نفتی کشور که در سه دهه گذشته پست هایی کلیدی در اختیار داشتند صحبت و جملگی از سیاست اقتصادی کنونی دولت نهم انتقاد کردند.
در این همایش محور اصلی بحث بر این مبنا استوار بود که “چرا پس از گذشت یکصد سال از زمان کشف نفت در حالی که پول داشتیم و آدم دلسوز هم داشتیم و عدالت خواه و آزادیخواه هم بودیم باز هم به دموکراسی و توسعه دست نیافته ایم.”
در این همایش خاتمی در ابتدا با اشاره به خواست تاریخی و طولانی ملت ایران در دوران مشروطیت ـ که از عقب‌ماندگی، فقر، بی‌عدالتی، استبداد و استیلای قدرت‌های خودکامه و از تسلط بیگانگان بر منابع مادی و معنوی به تنگ آمده بود ـ از جمله گفت: “ملت ایران در کشورهای اسلامی و حتی در شرق پیشتازحرکت به سوی جامعه مدنی، استقرار یک نظام مردم‌سالار و تجربه آزادی در متن زندگی بوده است”.
وی خاطرنشان کرد: “قرار ما این بود که مملکت را بسازیم، توسعه یافته شویم، ولی توسعه فقط توسعه اقتصادی نیست. تفکیک توسعه اقتصادی از توسعه اجتماعی کار غلطی است.”
به گزارش روزنامه اعتماد، خاتمی در سخنرانی خود در همایش مزبور اظهار داشت: “همواره در پایدار شدن اهداف اصلی انقلاب یعنی بسط توسعه و مردمسالاری دچار مشکل بودیم. درست نیست که همه این را به گردن بیگانه بیندازیم. وقتی نفت به عنوان منبع درآمد سرشار در اختیار دولت قرار بگیرد - آن هم در جامعه یی که دچار استبدادزدگی تاریخی بوده و زمین آن هم برای حکومت کنندگان و هم مردم «لغزنده» است - می تواند سد راه توسعه مردمسالاری شود. نفت دولت را به کارفرمای بزرگی تبدیل می کند که موتور توسعه در جامعه - یعنی بخش خصوصی - را خاموش می کند. درآمد نفت دولت را به «لویاتانی» تبدیل می کند که نهادهای مدنی را رقیب خود ببیند نه اینکه پشتیبان توسعه باشد. نفت در دست دولت باعث می شود دولت احساس نیاز به مردم نداشته باشد و در مقابل مردم پاسخگو نباشد.”
رئیس بنیاد باران در بخش دیگری از سخنان خود متذکر شد: “مهم این است که با کدام رویکرد از نفت استفاده شود. در دهه گذشته با توجه به درآمدهای ارزی در باب تولید، اشتغال، صنعت و بهبود نظام اداری راهکارهایی اندیشیده شد که در برنامه چهارم تجلی پیدا کرد و اگر ادامه می یافت می توانست مسیر را برای حل مشکلات ما فراهم کند. مسلماً نفت می تواند فرصت های بزرگی ایجاد کند به شرط آنکه دولت در کشورهایی مانند ما از صمیم قلب به مردمسالاری و توسعه مومن باشد و قدرت را در مردم و برای مردم بخواهد.” خاتمی ابراز امیدواری کرد دلسوزان کشور از این نعمت خدادادی درست بهره برداری کرده و شکر آن را با بهره گیری در مسیر اهداف متعالی به جای آورند.
دکتر محمد ستاریفر رئیس سابق سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور دیگر سخنران این همایش بود که با تشریح روند هزینه کرد درآمدهای نفتی در بودجههای سه سال گذشته دولت نهم گفت: “دولتی که دنبال توسعه آزادیهای فردی باشد، دولتی است که محتاج به مردم و به درآمد آنهاست و این درآمد را از کار مردم جستجو می‌کند بنابراین همواره بین دمکراسی و کیفیت دولت ارتباط وجود دارد”.
این استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی تأکید کرد: “در حالی که قرار بود بستگی به نفت هر سال در بودجه کاهش یابد اما در سومین سال سند چشمانداز به جای آنکه پول نفت صرف سرمایه مولد شود متأسفانه باید هزینه جاری شود از همین رو این دولت وابستهترین بودجه به درآمد نفت را دارد و دولتی که متکی به نفت است، صلاحیت توسعه را ندارد”.
وارث اقتصاد بحران زده
مهندس عزت الله سحابی، سخنران بعدی بود که با تاکید بر اینکه “هر دولتی که بعد از دولت نهم سرکار بیاید وارث اقتصادی بحران زده است” اظهار داشت: “باید این حقیقت تلخ به مردم گفته شود که کسی که قصد پرداخت یارانه مستقیم به شما را دارد تورم را به زندگی شما اضافه خواهد کرد.”
همچنین حسین کاظم‌پور اردبیلی نماینده سابق ایران در هیات عامل اوپک با بیان اینکه راهبرد انرژی بخشی لاینفک از استراتژی توسعه، امنیت ملی و جهت‌گیری کلان کشورهاست گفت: “به لحاظ نظری انرژی و راهبرد آن متاثر از کشمکش میان دو فضا و یا دو نگاه یا روند قدرتمند در نظام بین‌المللی کنونی است که کشورها را در مسیر توسعه و قدرتمندشدن با انتخاب‌های دوگانه مواجه می‌کند.”
سپس فریدون وردی نژاد سفیر سابق ایران در چین با بیان اینکه “امروزه با توجه به رشد تعاملات صنعتی و اقتصادی میان کشورها که به شکل‌گیری شبکه پیچیده‌ای از ارتباطات و وابستگی‌های متقابل منجر شده، ضریب اثرگذاری یکی از عناصر این شبکه جهانی و سایر عناصر شدت و حدت بیشتری یافته است” تصریح کرد: “حتی کشور ما به عنوان یکی از معدود کشورهایی که با اتخاذ سیاست استقلال و عدم وابستگی اقتصاد جهانی دارای کمترین میزان تعاملات اقتصادی با کشورهای توسعه یافته به خصوص امریکاست به علت وابستگی‌های شدید درآمدهای دولت به نفت از یک طرف و نقش انکارناپذیر دولت در اقتصاد ایران از سوی دیگر بی تردید آثار مخرب بحران‌های مالی در امان نیست”.
صندوق به جای حساب
محمد باقر نوبخت، معاون علمی و تحقیقاتی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام در این همایش پیشنهاد کرد که برای استفاده بهینه از درآمدهای نفتی حساب ذخیره ارزی به صندوق ذخیره ارزی تبدیل شود. نوبخت با انتقاد از کسانی که نفت را در توسعه یافتن کشور ما عاملی منفی می‌نامند گفت:” چه کسی می‌تواند ثابت کند که اگر در کشور ما نفت نبود مظفرالدین شاه، رضا شاه و محمدرضا شاه عادل بودند و درآمدها را عادلانه بین مردم تقسیم می‌کردند. “
حمید رضا جلائی‌پور نیز سخنرانی خود را با عنوان تداوم شورش سرد، وجه تاریک دولت رانتی ارائه کرد و از جمله گفت: “در علم جامعه شناسی برای تحقق دموکراسی در یک جامعه سه مرحله تمهید، گذار، و تحکیم وجود دارد و به نظر می‌رسد در ایران مرحله تمهید دموکراسی به خوبی پیش رفته و دولت رانتی مبتنی بر پول نقد در این مرحله نقش منفی نداشته است به طوری که زیرساخت‌های تولیدی بهداشت، خدمات، امنیت در ایران در مقایسه با کشورهای دیگر وجود دارد”.
او با بیان اینکه مشکل ایران در مراحل گذار به دموکراسی نمایان است گفت: “علامت گذار به دموکراسی برگزاری انتخابات مستمر، آزاد، منصفانه و سالم است به طوری که اگر این علامت در جامعه‌ای محقق شود، می‌گویند که آن جامعه در حال گذار به دموکراسی است”.
در ادامه دکتر علی‌نقی مشایخی با بیان اینکه منابع نفتی ذخایر پرارزشی هستند که در اختیار برخی کشورها قرار گرفته است، گفت: “وقتی درآمد حاصل از صادرات نفت در اختیار دولت‌ها قرار بگیرد چگونگی مصرف آن در توسعه اقتصادی، نقش دولت در هیات اقتصادی و اجتماعی آن اثرگذار است و در عین حال بر ساختار اقتصادی شهرها و نیز وابستگی ساختار مالی دولت به آن تاثیرات بسزایی دارد”.
مشایخی با اشاره به وابستگی ساختار مالی دولت به نفت، گفت: “وقتی درآمد نفت افزایش می‌یابد مسلما هزینه دولت هم زیاد می‌شود. در واقع وقتی دولت درآمد نفت را صرف توسعه ظرفیت خدمات دولتی می‌کند ساز و کارهایی فعال می‌شود که نیاز ساختار دولت به پول نفت را روزافزون می‌کند. با گسترش ساختار دولت درآمدهای نفتی در ساختاری با راندمان کم‌روند توسعه کشور را کند می‌کنند و منابع نفتی را هدر می‌دهد”.
نفت وشفافیت
دکتر مسعود نیلی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و دیگر سخنران این همایش با بیان اینکه “ما در تبیین مفهوم دموکراسی کوتاهی کرده‌ایم و شفاف سازی ارتباط متقابل بین توسعه و دموکراسی می‌تواند ما را در درک مسائل بسیار کمک کند” گفت: “وقتی نفت وارد حوزه دموکراسی و توسعه می‌شود مسائل پیچیدگی بیشتری خواهد یافت.”
مسعود نیلی سه شاخص اثر بخشی دولت در کیفیت خدمات، استقلال از فشارهای سیاسی و شاخص تنظیمات دولت با دموکراسی را مورد ارزیابی قرار داد و افزود: “در بررسی شاخص اثربخشی دولت در کشورهای نفتی و غیر نفتی شاهدیم که 120 کشور غیر نفتی جهان فاصله بسیار زیادی با کشورهای نفتی دارند.”
نیلی با طرح این سوال که چه باید کرد تا رویکردها اصلاحی باشد گفت: “با توجه به اینکه کشورهای دارای عملکرد مطلوب در سیاست، دموکراسی و در اقتصاد، اقتصاد رقابتی دارند باید نظامی انگیزشی ایجاد شود که کیفیت سیاست‌گذاری را بهبود ببخشد در واقع این نگاه معتقد است اگر اقتصاد رقابتی شود، مطالباتی ایجاد می شود که به بهبود اداره امور منتهی خواهد شد و دموکراسی تقویت می‌شود”.
محمدجواد اطاعت استاد دانشگاه و عضو شورای مرکزی حزب اعتماد ملی نیز در این همایش گفت: “نفت یک فرصت و نعمت است و این امر به اینکه انسان‌ها و حاکمان چگونه از آن استفاده کنند، بستگی دارد”.
اطاعت ادامه داد: “نفت و موقعیت جغرافیایی ایران از عوامل اصلی است که کشور ما را جزء کشورهای تاثیرگذار و تاثیرپذیر قرار می‌دهد؛ چرا که هم قدرت بحری دارد و هم بری. در دنیای امروز نفت را خون صنعت مدرن می‌دانند و ما اهمیت آن را در کشورمان از آن جهت بررسی می‌کنیم که ایران دو حوزه اصلی انرژی دنیا را به هم وصل می‌کند؛ یکی حوزه خلیج فارس و دیگری حوزه خزر”.
وی سپس با بیان اینکه ایران در مرکز داغ انرژی دنیا قرار گرفته است، افزود: “حدود 70 درصد نفت دنیا در این منطقه وجود دارد و در دنیایی که ژئواکونومیک بیش از ژئواستراتژیک مطرح است، باز هم ایران مورد توجه قرار گرفته است”.
قدرت اقتصادی قدرت نظامی می آورد
در ادامه محمد حسین عادلی رییس‌کل اسبق بانک مرکزی با بیان اینکه امروز مفهوم امنیت بین‌المللی در جهان دگرگون شده و جهان از نقطه‌ای بودن به پویا و شبکه‌ای بود تبدیل شده است گفت: “فکر می‌کنم در چنین شرایطی به جای لغت تعامل در صحنه بین‌المللی باید از لغت کنش متقابل استفاده کرد چرا که به نظر من تعامل مفهومی سازش کارانه دارد ولی ما در راستای تامین امنیت بین‌المللی باید آماده کنش متقابل باشیم”.
محمدحسین عادلی افزود: “قدرت امنیت را ایجاد می‌کند و در حال حاضر هر کشوری که قدرت اقتصادی داشته باشد می‌تواند پایه‌های قدرت نظامی خود را تقویت کند. همچنین فناوری، نیروی انسانی و بازی در صحنه‌های بین‌المللی نیز از دیگر مولفه‌های قدرت و امنیت هستند”.
او با تاکید بر اینکه روندهای اقتصادی کنونی در جهان شرایط به هم وابسته‌ای را ایجاد کرده است که فرصت‌ها و چالش‌های زیادی را ایجاد می‌کند گفت: “نکته اصلی این است که در این شبکه باید منافع اقتصادی مشترک تعریف کرد تا بتوان امنیت خود را تامین و از تهدید دیگر کشورها کم کرد”.
سعید شیرکوند معاون سابق وزیر اقتصاد نیز در همایش نفت، توسعه و دموکراسی با اشاره به اینکه “اسمیت اولین کسی بود که مفهوم رانت را در حوزه مباحث کشاورزی بررسی کرد” گفت: “او متوجه شد که ممکن است دونفر فعال در زمینه کشاورزی با روش‌های یکسان به دلیل حاصل‌خیزی زمین یا شرایط اقلیمی خاص یک نفر سودهای متفاوتی از فعالیت خود حاصل کند و او این سود را رانت نامید. “
او ادامه داد: “افزایش درآمدهای نفتی در 1973 و افزایش درآمد کشورهای برخوردار از نفت باعث شد که واژه رانت وارد ادبیات اقتصادی کشورها شود به این معنا که وقتی دولت‌ها در موقعیت‌های ویژه‌ای قرار بگیرند که درآمدهای حاصل از فروش ثروت ملی درآمد خود بدانند برای دولت رانت ایجاد شده است”.
ثروتی که فلاکت بیاورد
سخنران بعدی همایش، دکتر محمد طبیبیان بود که گفت:” اولین کسی که متوجه شد نفت برای بسیاری از کشورها می‌تواند گرفتاری ایجاد کند کسی است به نام پاپلو فرز آلفونزو که وزیر برنامه‌ریزی وقت ونزوئلا و اولین پایه‌گزار اوپک است.” دکتر محمد طبیبیان ادامه داد: “بعد از 1970 افزایش قیمت نفت ثروت بی‌سابقه‌ای به طرف کشورهای نفت‌خیز روانه کرد ولی اکثر این کشورها مثل الجزایر، مکزیک، عراق و ایران به جای اینکه از این ثروت استفاده کنند بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بزرگی را تجربه کردند”.
وی با بیان اینکه نمودار قیمت نفت نشان می‌دهد که طی سال‌های متمادی قیمت نفت در مقاطعی افزایش بیش از حد و در مقاطعی کاهش بیش از حد داشته است گفت: “این شرایط بسیاری از کشورها را دچار بیماری هلندی کرده است به طوری که نتیجه مطالعات نشان می‌دهد افزایش قیمت نفت برای ما اثر معکوسی بر اشتغال‌زایی داشته و هر چه درآمد نفتی بیشتر شده اثربخشی آن در ایجاد اشتغال کمتر شده است”.
همایش نفت، توسعه و دموکراسی پس از دو روز، عصر دیروز به کار خود پایان داد. این همایش در سطح بسیار بالایی از نظر علمی و کاربردی قرار داشت.در این همایش چند تن از کارشناسان بین المللی نیز به عنوان مستمع حضور داشتند.در این همایش بیش از 35 نفر به سخنرانی و ارائه بحث پرداختند، در حالی که تعداد کشانی که به ارائه مقاله از قبل پرداخته بودند و هیات علمی همایش مقاله آنان را وارد دانسته بود بیش از 60 نفر بود.این همایش پس از ان خاتمه یافت که هدی صابر و مسعود غفاری دبیران دو همایش دیگری که توسط نهادهای دیگر به مناسبت صد سالگی کشف نفت در ایران در تاریخ دیگری برگزار شده بود به ارائه گزارشی در مورد روند برگزاری و نتایج همایش خود پرداختند.