همه چیز بخشیده شد” و پیامبر اسلام به حالت گریان اعلامیه ای در دست گرفته که روی آن نوشته شده: “من شارلی هستم.” صفحه اول شارلی ابدو به صورت خاص، به شخصیت اصلی اسلام، و به صورت کلی، به یک نماد بشری در سنت اسلامی اشاره می کند.
متون چه می گویند؟
قرآن نمایش چهره پیامبر یا چهره انسان را ممنوع نمی داند. متون قرآنی در جامعه ای نوشته شده که معمولاً تصویر در آن غایب بوده [شبه جزیره عربستان در قرن هفتم میلادی] و فقط یک بار این موضوع را ذکر می کند: “ای کسانی که ایمان آوردهاید، شراب و قمار و بت‌ها پلیدند [و] از عمل شیطانند پس از آنها دوری گزینید، باشد که رستگار شوید” [سوره مائده، آیه ۹۰]. واژه “بت” [انصاب] به معنی سنگ های برافراشته ای است که به مجسمه های ادیان چندخدایی اشاره می کند.
سنت، به عنوان مجموعه گفتار و کردار محمد، درواقع مجموعه ای کاملاً مجزا از قرآن است که بین سال های هشتم و نهم میلادی نوشته و جمع آوری شده. در سنت نیز نمایش پیامبر ممنوع نشده، ولی نمایش انسان و حیوانات یک رفتار تحقیرآمیز به حساب می آید. این تصاویر مبهم است و با بت ها ارتباط می یابد. در مجموعه احادیث گردآوری شده توسط محمد البخاری [۸۷۰-۸۱۰]، سه رفتار در قبال این تصاویر جایز است: تحمل آنها، ولی خودداری از تولیدشان؛ محکوم کردن آنها؛ یا نابود کردن آنها. دوران های مختلف زندگی پیامبر براساس این احادیث نقل شده و این درحالی است که سنت اسلامی براساس همین احادیث، تصاویر را در اماکن مختلف فرقه ای ممنوع می شمارد.
دلایل خرده گرفتن به خالق آن تصاویر این است که کار خداوند را مورد تقلید قرار داده: درواقع او روحی را به شیئی که خود درست کرده دمیده است. درواقع او به موازات پروردگار، دست به خلق یک مخلوق زده است. سیلویا نائف، استاد بخش مطالعات عرب دانشگاه ژنو، دراین خصوص می گوید: “به همین دلیل است که در قرن نوزدهم، به جز چند استثناء در نزد وهابیت [فرقه ای که در قرن هجدهم متولد شد و در پادشاهی عربستان سعودی رسمیت یافت]، تمامی الهیات شناسان و دین شناسان عکاسی و سینما را مجاز شمردند و آن را پذیرفتند. آنها صرفاً چیزی را خلق می کنند که خداوند قبلاً خلق کرده.”
سنت نمایش چهره خارج از مساجد
بدین ترتیب، آیین های مذهبی و مناسک تصویر را مردود شمرده اند؛ درست به مانند یهودیت یا کالوینیسم: آنها در مساجد یافت نمی شوند. ولی این مسأله مانع نمی شود که افراد آنها را در نزد خود یا در خیابان، یا در اماکن غیرمذهبی به نمایش نگذارند.
دیوار کاخ خلفای امیه در دمشق [۷۵۰-۶۶۱]، خانه های اشراف زادگان، و گرمابه ها مزین به تصاویر شکارند: تصاویری از انسان و حیوانات. پس از آن می توان نمادهای انسانی بسیاری، حتی مقدس و حتی از پیامبر، در هندوستان در دوران مغول، امپراطوری عثمانی، و در ایران باستان از قرون سیزدهم تا هجدهم به دست آورد. این تصاویر در گاهشمارها، آثار ادبی، منظومه های اشعار، آثار عرفانی و صوفی قابل مشاهده است.
به گفته کریستیان گروبر، مورخ آثار هنری، پیامبر در مینیاتور پارسی یافت می شود. یک نمایش کلاسیک وی را روی تخت پادشاهی نشان می دهد که اطراف اش را فرشتگان و نزدیکانش احاطه کرده اند. گاهی نیز وی در کنار دیگر پیامبران قبل از اسلام مشاهده می شود.
تصویر محمد حتی در متونی که به معراج وی از مکه به اورشلیم و به کرات آسمانی اشاره می کنند آمده است: او را درحالی که بر فراز بیت المقدس در اورشلیم ایستاده می توان دید.
پس از قرن شانزدهم، به تدریج صورت او با یک پرده سفید پوشیده شد. گاهی نیز وی را در هاله یا شعله آتش، به عنوان نماد تقدس، ترسیم کرده اند. کریستیان گروبر می گوید که این تصاویر انعکاس یک طیف عرفانی است که اسلام آن دوران را درنوردیده و محمد را “نماد نور پیامبری” می داند، نه یک ممنوعیت که ازسوی دین شناسان بر آن تأکید شده. امروزه این شیوه نمایش، جدا از مثال های دیگر، در کتب مذهبی در مدارس ایران قابل مشاهده است.
از قرن نوزدهم، این تصاویر در تمامی جهان اسلام تکثیر یافته. در ایران، در نزد شیعیان، تصاویر پرهیزکارانه منتشر شدند. این تصاویر گاهی محمد و گاهی نیز دوازده امام را نشان می دادند: علی، داماد پیامبر و وارثان او. تصاویر آنها در روز عاشورا در خیابان ها به نمایش درمی آید و گاهی تصاویر حسین توسط عزاداران در خیابان منتقل می شود.
این تصویر که امروز در کل ایران به فروش می رسد، چهره ای از پیامبر در دوران نوجوانی، قبل از اینکه وی پیام الهی خود را منتقل کند، نشان می دهد؛ گفته می شود که یک راهب مسیحی به نام بحیرا، در زمان سفر به شام در شانه محمد نشان پیامبری می بیند و تصویر وی را ترسیم می کند. دولت ایران اخیراً درتلاش است تا انتشار این تصویر را محدود سازد.
سابرینا مرون، کارشناس تشیع معاصر در مدرسه عالی علوم اجتماعی، دراین خصوص می گوید: “روحانیت شیعه با این اشیاء مدارا می کند. با این حال، خواندن نمازهای یومیه یا نماز جمعه در برابر آنها ممنوع است.” در سایت اینترنتی آیت الله علی سیستانی، بالاترین مقام تشیع در عراق، فتوایی منتشر شده که در آن آمده است: “پیامبر را می توان نمایش داد، ولی نه به شکلی توهین آمیز”.
برعکس، جهان تسنن به طور کلی با نمایش چهره پیامبر مخالف است. به همین دلیل، اولین تلاش برای نمایش او در سینما در سال های ۱۹۲۰ در مصر با محکومیت شدید مسجد الازهر روبرو شد. سیلویا نائف دراین رابطه می گوید: “براساس سنت، پیامبر را نباید نمایش داد و سؤال مهم تر این بود که «چه کسی می خواهد نقش وی را بازی کند؟»”. ملک فؤاد اول تهدید کرده بود که ملیت فردی را که نقش محمد را بازی کند باطل خواهد کرد.
امروز در مصر تصاویر متحرک کارتونی به کودکان آموزش می دهند که اسلام چگونه آغاز شد. در این تصاویر محمد و اطرافیانش نمایش داده نمی شوند و برای نشان دادن آنها از صدای راوی یا اشکال نمادین استفاده می شود.
منبع: لوموند، ۱۶ ژانویه
