مازیار رادمنش
سر یکی از کلاسهای درس دانشکده هنر دانشگاه تهران، نورالدین زرین کلک، استاد مدعو دانشکده هنرهای زیبا هنگام بررسی مجسمه فرشته بدون مویی که توسط یکی از دانشجویان دختر ساخته شده بود، به او گفت: “چرا این فرشته مو ندارد؟” دانشجو، که سابقه درگیری با زرین کلک را از ترم گذشته داشت، گفت: “شاید نمی خواهد موهایش را ببینند.” زرین کلک به طرف این دختر دانشجو رفت، کمی از موهای او را از زیر چادرش بیرون کشید و گفت: “فکر می کردم تو کچلی، ولی نه، تو مو داری.” به دنبال این موضوع دختر چادری، هاجر سلیمی نمین، که پدرش عباس سلیمی نمین یکی از سران نیروهای مذهبی تندرو محسوب می شود، و خودش شاگرد اول امسال است، از دست استاد ناراحت شد. ترم قبل نیز استاد زرین کلک به او گفته بود: “سر کلاس من نیا” و وقتی او درس را گرفته بود، به او گفته بود: “کارهای تو را برای امتحان تحویل نخواهم گرفت.” متعاقب برخورد اخیر استاد گرافیک با دانشجوی خود، نیروهای بسیج دانشجویی که این روزها آماده اند تا مانند رییس جمورشان محمود احمدی نژاد، یک انقلاب فرهنگی دیگر را در دانشگاهها راه بیندازند، دانشگاه را به هم ریختند. زاهدی وزیر علوم، تحقیقات و فنآوری گفت: “استاد توهین کننده به حجاب اسلامی در دانشگاه تهران اخراج شده و حق هیچ گونه تدریسی ندارد.” به همین دلیل زرین کلک، پدر انیمیشن ایران، رسما اخراج شد و همزمان، دیروز مراسم بزرگداشتی نیز برای وی برگزار شد.
به گفته ناظران، در پشت صحنه این اتفاق گفتگوهای نگران کننده ای در جریان است. نگرانی از این بابت که موضوع اخیر می تواند بهانه ای برای راه افتادن جو تصفیه استادان باشد که به دانشگاه ضربه خواهد زد. در ایران، چنین موضوعی می تواند به یک حادثه سیاسی تبدیل شود. حادثه ای که چند سو دارد: استادی که نسبت به وضع خود در جمهوری اسلامی ناراضی است، دانشجوی با حجابی که در وضع استیصال قرار گرفته است، سیاستمدارانی که موضوعی اخلاقی و قضائی را وسیله تسویه حساب می کنند و کسانی که مجبورند برای دفاع از هنر و فرهنگ، واقعیت یک پرونده انسانی را نادیده بگیرند.
بدون هیچ قضاوتی به معرفی دکتر زرین کلک می پردازیم.
نورالدین زرین کلک کیست؟
نور الدین زرین کلک: طراح انیمیشن. تصویرگر کتابهای کودکان و نوجوانان، استاد دانشگاه تهران. متولد 1316. وی دارای دکترای داروسازی از دانشگاه تهران به سال 1341 است. همچنین کارگردانی انیمیشن را در زمانی که سفرهای پرماجرای تن تن و میلو از بروکسل آغاز و در تمام جهان ادامه یافته بود، زیر نظر انیماتور بزرگ، رائول سروه در آکادمی سلطنتی بلژیک در سال 1351 گذراند و در سال 1354 موفق به گذراندن دوره عالی فیلم عروسکی از “استودیو یری ترونکا” شد. وی سه سال با هالیوود زیر نظر جان هالاس برای انیمیشن سندباد که توسط یک موسسه فنلاندی ساخته می شد، به عنوان مدیر پروژه کار کرد. دیوید ارلیش، یکی از بزرگان آسیفا در مورد وی گفته است: “نورالدین به لحاظ انسانی صمیمی ترین، صادق ترین و ایده آلیست ترین انسانی است که دیده ام.”
قطاری که آنان را با هم برد
کتابهای درسی شاید اولین جایی بود که تصویرگران کتاب در تاریخ ایران همدیگر را آنجا می یافتند. پرویز کلانتری، نقاش ایرانی در مورد زرین کلک می گوید: “قطار زندگی من با قطار زندگی نورالدین زرین کلک در ایستگاه کتابهای درسی تلاقی کرد و از چهل و چند سال پیش تا امروز( 1385) سرنوشت ما به هم گره خورده است.” آمدن فیروز شیروانلو که از فعالان مخالف حکومت در انگلستان و دوستان فرح پهلوی بود و تا پیش از آنکه آن یکی ملکه دربار شود و فریاد کشیدن برای رنجبران جهان را متوقف کند، این یکی هم به این نتیجه رسیده بود که باید به جای حرف های صد من یک غاز اپوزیسیونی خارج از کشور، به ایران برود و کاری بکند، باعث شد که فیروز شیروانلوی خوش سلیقه و مدیر نیز از انگلیس بیاید و کار مدیریت هنری کتابهای درسی را برعهده بگیرد. بزودی در جریان ترور شاه، فیروز شیروانلو نیز همراه بسیاری از اعضای کنفدراسیون که در کشور فعال بودند، دستگیر شد، اما معلوم شد که دیگر رابطه ای با ترور کنندگان ندارد و آزادش کردند. فیروز شیروانلو پس از آزادی به کار سابقش بازنگشت، بلکه بزرگترین موسسه کتاب کودکان را با نام کانون پروش فکری کودکان و نوجوانان بنیاد گذاشت. شیروانلو گروهی از گرافیست های قدیمی را که آن روزها جوان بودند و تمام ثروت گرافیستی کشور بشمار می آمدند، از جمله زرین کلک را با خود به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برد.
پزشکی که هم انیماتور بود و هم نظامی
آن روزها زرین کلک جوان دکتر ارتش بود و انتقال یک افسر ارتش به دستگاه غیر نظامی، کاری تقریبا ناممکن بود، اما شیروانلو که استعداد، انضباط و قابلیت زرین کلک را در کار تصویرگری می شناخت، برایش نقشه کشیده بود که از او یک استاد هنر انیمیشن بسازد. لذا با سماجت انتقال او را از ارتش به کانون پی گرفت. ارتش هم از روی لجاجت حکم دکتر ستوان نورالدین زرین کلک را به دورترین نقطه کشور یعنی خاش نوشت و به او ابلاغ کرد. اما سرانجام سماجت شیروانلو باعث شد که وی ترتیب انتقال او را به کانون بدهد و برای آموزش او را به دست قوی ترین استادان انیمیشن آن روز جهان یعنی رائول سروه در بلژیک بسپارد. زرین کلک جوان وقتش را تلف نکرد و آموختنی ها را آموخت و وقتی به ایران بازگشت، دیگر همکارانش هنر انیمیشن را به شیوه خودآموزی تجربه و فیلم های کوتاهی هم ساخته بودند.
زرین کلک و کورش و شاه نامه
زرین کلک از روزی که به ایران بازگشت در کنار تولید انیمیشن به آموزش این هنر به نسل های بعد پرداخت. وی مدتی در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مدرسه ای تشکیل داد که هنرجویان مستعد را با دیپلم می پذیرفتند. و پس از آن دانشکده انیمیشن را در سطح فوق لیسانس بنا کرد که با شروع انقلاب نیمه کار ماند. این نیمه ماندن فقط در مورد دانشکده فوق لیسانس نبود، بلکه کتابهای “شاهنامه” نقاشی شده زرین کلک نیز که همه از انتشارات کشور بودند، پس از انقلاب خمیر شدند. پس از انقلاب غربت زرین کلک در میان مدیران فرهنگی کشور، همچنان ادامه یافت و قدرت او در میان جمع وسیع انیماتورها و کاریکاتوریست های کشور افزایش یافت.
فیلمهای زرین کلک
« وظیفه اول» 1349، « زمین بازی بابوش» 1350، « فیلیپو و قطاری از هنگ کنگ» 1351، « تداعی» 1352، « اتل متل» 1352، « راهی به همسایه» 1353، « دنیای دیوانه دیوانه دیوانه» 1354، « امیر حمزه دلدار و گور دلگیر» 1355، « چشم تنگ دنیادار» 1361، « ابر قدرت ها» 1365، « سند باد» 1987 تا 1991 (1366 تا 1370) نا تمام، « مسکو» 1999 (1378)، « هویت» 1999 (1378)، « پود» 1378، یک قسمت از فیلم فرش ایرانی به نام « شازده کوچولو» به تهیه کنندگی میرکریمی برای مرکز ملی فرش ایران و با شرکت 14 کارگردان دیگر.
کتاب و انتشارات
کاریکاتورهای مختلف و تصویر سازی برای روزنامه ها و مجلات دهه 1330 تا 1340، کتاب های درسی ابتدائی (اول تا چهارم) 1340 تا 1348، « چهار راه تمدن ها (بخش ایران)» 1342، « افسانه سیمرغ» 1344، « امیرحمزه صاحب قران و مهتر نسیم عیار» 1346، « کلاغ ها» 1347، « زال و سیمرغ» 1351، « قصه گل قالی» 1352، « قصه کرم ابریشم» 1352، « نوروزها و بادبادکها» 1353، « کورش شاه» 1353، « وقتی که من بچه بودم» 1353، « زال و رودابه» 1354، « افسانه های آسیائی» 1355، « اگر می توانستم» 1361، « آ اول الفباست» 1365، « کارخانه همه کاره» 1368، « از آب ها» 1374
فعالیت های هنری داخلی و جهانی
عضو آسیفای بین الملل از 1971 (1349)، عضو هیئت داوران فستیوال ها و جشنواره های ملی و بین المللی انیمیشن و تصویرسازی از 1351، موسس و مدرس اولین مدرسه انیمیشن ایران 1353، موسس و مدرس دانشکده انیمیشن (دانشگاه فارابی) 1356، بنیانگزار انجمن فیلمسازی انیمیشن« آسیفا» ایران: 1356، عضو هیئت مدیره انجمن جهانی فیلمسازان انیمیشن ((آسیفا)): 2000-1991، رئیس آسیفای بین الملل از 2003 تا 2006، همکاری با محمدرضا شجریان در ساخت پروژه باغ هنر بم.
جوائز داخلی و بین المللی
لوح افتخار آی بی بی وای ایران برای کتاب افسانه سیمرغ (1348)، نشان بهترین کتاب سال یونسکوی ایران برای کتاب کلاغ ها (1349)، نشان بهترین کتاب سال یونسکوی بین الملل (توکیو/ژاپن) برای کتاب کلاغ ها (1970)، سیب طلائی بی ینال براتیسلاوا (چک تسلواکی) برای کتاب کلاغ ها ( 1971)، جایزه برای مدارس فستیوال بین المللی فیلم آنسی (فرانسه) برای فیلم وظیفه اول (1971)، جایزه کلودیت کپی فستیوال ملی فیلم بلژیک برای فیلم وظیفه اول (1971)، نشان بهترین کتاب سال « آی بی بی وای» (شورای کتاب کودک ایران) برای کتاب وقتی که من بچه بودم ( 1354)، دیپلم افتخار فستیوال بین المللی فیلم سان فرانسیسکو (آمریکا) برای فیلم تداعی(1975)، جایزه بهترین سناریو فستیوال سالونیکی (یونان) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه (1976)، لوح افتخار فستیوال بین المللی فیلم شیکاگو (آمریکا) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه(1976)، جایزه نقره فستیوال بین المللی فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه (1976)، لوح سپاس فستیوال بین المللی فیلم قاهره (مصر) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه (1976)، جایزه بهترین سناریو فستیوال بین المللی اوبرهاوزن (آلمان) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه ( 1976)، دیپلم افتخار فستیوال بین المللی فیلم پاریس (فرانسه) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه ( 1976)، دیپلم افتخار فستیوال بین المللی فیلم جیفونی (ایتالیا) برای فیلم امیر حمزه دلدار و گور دلگیر(1978)، دیپلم افتخار هانس کریستین آندرسن برای تلاشهای یک عمر، لوح تقدیر نمایشگاه کتاب بولونیا (ایتالیا) برای کتاب آ اول الفباست ( 1987)، جایزه ویژه هیات داوران جشنواره تهران برای فیلم ابر قدرت ها (1368)، جایزه ویژه هیات داوران بی ینال بین المللی کتاب تهران برای کتاب ملا نصر الدین (1378)، جایزه موزه ایلوستراسیون توکیو (ژاپن) برای کتاب ملا نصر الدین( 2000)، عنوان جواهر قرن (بیستم) از فستیوال بین المللی فیلم آنسی (فرانسه) برای فیلم دنیای دیوانه دیوانه دیوانه ( 2000)
کتاب های زیر چاپ
« ملا نصرالدین»، « امیر ارسلان»، « قصه های مثنوی»، « قضیه فیل و فنجان»، « در سازمان ملل»
1) مطالب مربوط به سرگذشت نورالدین زرین کلک، از سخنرانی پرویز کلانتری، نقاش ایرانی در خرداد سال 1385 در خانه هنرمندان نقل به مضمون شده است.